با خدمات زیست بومی کوهستان ها آشنا شوید

عظمت، بزرگی، استقامت و پایداری همگی توصیفاتی هستند که با شنیدن واژه کوه و کوهستان در ذهن تداعی می شوند. در بسیاری از اسطوره ها نیز از کوه ها به عنوان جایگاه خدایان یا محلی برای تقرب به خداوند یاد شده است. اما ارزش و اهمیت واقعی کوهستان ها در چیست؟

از خط استوا گرفته تا مدارهای قطبی، کوه ها 22 درصد از سطح کره زمین را اشغال کرده اند. این گستره وسیع موجب شده تا انواع مختلفی از جانوران، گیاهان و جوامع انسانی با شیوه های خاص خود در مناطق کوهستانی زندگی کنند. برآورد می شود که حدود 15 درصد از جمعیت و 28 درصد از جنگل های کره زمین در مناطق کوهستانی قرار گرفته اند. از 669 ذخیره گاه زیست کره (Biosphere Reserve) در 120 کشور جهان، بیش از 60 درصد آنها دارای زیست بوم های کوهستانی هستند.

توجه روزافزون به اهمیت کوهستان ها باعث شد تا سازمان ملل متحد، سال 2002 را به عنوان سال جهانی کوهستان نامگذاری کند. در همان سال، 21 آذر ماه (برابر با 11 دسامبر همزمان با سالگرد تصویب سند توسعه پایدار کوهستان در سال 1992) به عنوان روز جهانی کوهستان نامگذاری شد. شعار سال 2020 این روز، «تنوع زیستی کوهستان ها» است.

عامل اصلی این جلب توجه ارائه خدمات زیست بومی (خدمات اکوسیستم یا خدمات زیست محیطی) متنوع توسط کوهستان ها است. خدمات زیست بوم به منافعی گفته می شود که انسان به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از اکوسیستم ها دریافت می کند. این منافع شامل کالاها همچون غذا، مواد معدنی، الوار، سوخت های زیستی یا بیومس و… و خدماتی همچون تنوع زیستی، تجزیه زباله ها در طبیعت، استفاده های تفریحی و…) است که توسط زیست بوم ها به انسان ها ارائه می شوند. استفاده از این چهارچوب، امکان ترسیم تصویری کلی از خدمات چندگانه کوهستان ها در مقایسه با سایر زیستگاه های کره زمین فراهم آورده و ابزاری قدرتمند برای ارزشگذاری آنها ایجاد می کند که سیاستگذاران را در اتخاذ تصمیمات بهتر و سازگارتر با محیط زیست، یاری می کند.

فراهم آوردن منابع آب، تولید غذا، منابع ژنتیکی، رویش انواع مختلف گیاهان دارویی و تنوع زیستی از جمله خدمات زیست بومی کوهستان ها هستند. دسترسی دشوار به این مناطق موجب شده است تا کمتر در خطر دست اندازی انسان ها قرار گیرند. همچنین به دلیل وجود طبیعت بکر و مناظر چشم نواز، از پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر برخوردار باشند. جوامع ساکن مناطق کوهستانی، بعضاً در مقایسه با سایر جوامع تحولات کمتری داشته و بسیاری از سنت های کهن خود را حفظ کرده اند. با وجود تنوع خدمات زیست بومی کوهستان ها، بهره برداری از آنها به صورت یکسان صورت نمی پذیرد. معمولاً بر تامین منابع آب، کشاورزی، بهره برداری از جنگل ها، تنوع زیستی و گردشگری متمرکز است. تا جایی که در برخی از موارد، برداشت بیش از منابع موجود، منجر به بروز آسیب های جبران ناپذیری به زیست بوم منطقه می شود.

علاوه بر این، کوهستان ها نقشی اساسی در شکل دهی جهان پیرامون خود دارند. ارتفاع بلند کوه ها بر اقلیم و کیفیت هوا تاثیرگذار است. شیب کوه ها و پستی و بلندی های ارتفاعات به جریان آب و شکل گیری رودها و رودخانه ها کمک می کند و فرسایش خاک را تحت تاثیر قرار می دهد. وجود یخچال های حساس به تغییرات دمایی، بررسی وضعیت این پدیده های جغرافیایی را به یکی از شاخص های ارزیابی تغییرات اقلیمی تبدیل کرده است.

آب

تامین منابع آب شیرین، مهم ترین خدمت زیست بومی است که توسط کوهستان ها ارائه می شود. بخصوص که بسیاری از مناطق پُر جمعیت مجاور در ارتفاعات پایین تر، برای تامین آب خود به کوهستان ها وابسته هستند. کوه ها با برخورداری از میزان قابل توجهی بارش باران و برف، سرچشمه بسیاری از رودهای بزرگ زمین همچون آمازون، یانگ تسه و نیجر هستند. رودهای کوچک نیز برای جاری شدن به میزان زیادی به منابع آب این مناطق وابسته هستند.

کوهستان ها در تغذیه آبخوان ها و ذخیره آب در سفره های آب زیرزمینی نیز نقش مهمی ایفا می کنند. برآورد می شود که در مقیاس جهانی، 23 درصد از مناطق کوهستانی نقش حیاتی در تامین آب نواحی پایین دست خود دارند و بیش از نیمی از جمعیت جهان، آب مورد نیاز خود را از منابعی با منشاء کوهستان تامین می کنند. این وابستگی صرفاً از نظر تامین آب شرب نیست، بلکه آبیاری زمین های کشاورزی و نیاز آبی صنایع را هم شامل می شود.

مهم ترین رودخانه های ایران در جنوب همچون کارون، دز و کرخه از رشته کوه های زاگرس سرچشمه می گیرند. در شمال کشور نیز رودخانه هایی چون طالقان، لار، سفید رود، چالوس، هراز، پلرود و لنگرود از سرچشمه های رشته کوه های البرز تغذیه می شوند و آب مورد نیاز برای شرب (بویژه دو رودخانه لار و طالقان برای تامین آب شرب تهران)، صنعت و کشاورزی را فراهم می آورند.

تنوع زیستی

کوهستان ها از دیرباز تاکنون، هم در مقیاس جهانی و هم در مقیاس محلی، به عنوان مراکز مهم تنوع زیستی شناخته می شوند. تغییرات شَدید آب و هوا و توپوگرافی زمین در یک محدوده کوچک جغرافیایی موجب شده است تا کوهستان ها شرایط مناسبی برای رشد و نمو انواع گیاهان و جانوران داشته باشند.

این امر سبب شده است تا تنوع زیستی این مناطق در سه سطح ژن، گونه و زیست بوم از غنای بالایی برخوردار باشد. نتیجه آن را می توان در متنوع کردن محصولات اصلی کشاورزی همچون ذرت، جو، سیب زمینی و سورگوم یا معرفی انواع نژاد گاو، گوسفند و بز برای دامپروری مشاهده کرد. تقویت بانک ژن گیاهان مهم از نظر کشاورزی یا دارویی نیز از دیگر خدماتی است که کوهستان ها ارائه می کنند. نمونه ای از این تنوع در ایران، وجود انواع مختلف آویشن در ارتفاعات مناطق مختلف است که بر میزان ماده موثر این گیاه تاثیر بسزایی دارد.

شکل دهی کره زمین

نقش کوه ها در شکل دهی جهان پیرامون خود از دو منظر تاثیرات فیزیکی و تاثیرات زیست شناسی قابل بررسی است. البته عموماً مورد اول مهم تر تلقی می شود. برای درک بهتر این مسئله، مثالی از رشته کوه البرز بیان می شود. واقع شدن این رشته کوه در نیمه شمالی ایران، از نفوذ رطوبت هوا به سمت جنوب جلوگیری کرده و تفاوت فاحشی میان میزان بارندگی در سمت شمالی و جنوبی این رشته کوه ایجاد و عملاً این کوه ها را به عامل تعیین کننده در شکل دهی آب و هوا در نتیجه پوشش گیاهی و جانوری منطقه تبدیل می کند.

از طرف دیگر، شیب دامنه ها، فراز و فرودها و بطورکلی توپوگرافی کوه ها، اصلی ترین عامل در تعیین نحوه جاری شدن رواناب ها، شکل گیری رودخانه ها و بروز سیلاب ها است. بدین ترتیب، سامانه هیدرولوژیکی کوهستان در ترکیب با زیست بوم های حاکم بر آن، نقش اساسی در کیفیت و کمیت منابع آبی ایفا می کند.

نکته قابل توجه اینکه فعالیت های انسانی در بالادست حوضه های آبریز می توانند دینامیک حاکم بر این سامانه ها را به کلی دستخوش تغییر کرده و بر مسیر رودخانه ها و کیفیت آب حاصل، اثر بگذارند. تجاوز به حریم رودخانه ها، تغییر کاربری اراضی بخصوص جنگل زدایی (عموماً با هدف گسترش زمین های کشاورزی یا توسعه شهرها) و تخریب مراتع (عموماً به دلیل چرای بی رویه دام) موجب تشدید پدیده فرسایش خاک و افزایش میزان رسوب گذاری در پایین دست رودخانه ها می شوند.

برای مثال می توان به سیلاب های بهاری 1398 اشاره کرد. به همین دلیل است که هرگونه بهره برداری از کوهستان ها و استفاده از خدمات مختلف زیست بوم های آنها، نیازمند مطالعه گسترده، بررسی دقیق و برآورد تبعات حاصل از این فعالیت ها بوده و مهم تر آنکه رعایت اصول توسعه پایدار باید در اتخاذ چنین تصمیماتی رعایت شود.

منابع

1. محمد رحیم مقدس. مجله دانشمند. شماره 686.