آشنایی با گل رز

گل های رز که به دلیل مشهورتر بودن انواع قرمز رنگ شان، «گل سرخ» هم نامیده می شوند، از قدیمی ترین گل هایی هستند که توجه بشر را برای کاشت و استفاده به خود جلب کرده اند. بررسی فسیل های بدست آمده از ایالت کلرادو در ایالات متحده، نشان می دهد سابقه گل رز به 35 میلیون سال قبل بر می گردد. آنها همواره در تاریخ، نشانی از عشق، زیبایی، جنگ و صلح و سیاست بوده اند.

اولینِ این باغ ها حدود پنج هزار سال پیش ساخته شده اند که احتمال داده می شود در چین بوده باشد. در دوران امپراطوری روم، خاورمیانه مهد گل رز در جهان بوده است و از آن برای تزئین جشن ها، کاربرد دارویی و عطرسازی استفاده می شده است. در آن زمان، رومیان مجذوب زیبایی این گل ها شده و در جنوب شهر روم باغ های عمومی بزرگی از گل رز ساختند. در فرانسه دوران ناپلئون بناپارت، علاقه به گل های رز بسیار گسترش یافت؛ بطوریکه همسر او، انواعی از رزها را در باغی گردآوری کرده بود که بعدتر با کمک گیاه شناسان توانست رقم های جدیدی را به دنیا معرفی کند.

در یونان باستان به گل رز، ملکه گل ها گفته می شد. در این مقاله شما می توانید با گل رز آشنا شوید.

اول رز دورگه

اولین نمونه رز دورگه چای (Hybrid Tea) که به آن، رز La France هم گفته می شود، در سال 1867 به وجود آمد و با همه امتیازاتی که داشت، عدم توانایی در میوه دهی برای آن یک ایراد محسوب می شد. اولین رز دورگه چای که توانایی باروری داشته است، رز «لیدی ماری فیتز ویلیام» است که در سال 1882 و در کشور انگلستان به وجود آمده است.

در پزشکی، گل رز به علت داشتن ترکیبات آلی مانند آلکالوئیدها و فلاونوئیدها، برای کاهش فشار عصبی، درمان افسردگی و ترمیم پوست بکار رفته است. گفته می شود که عصاره گل رز کاهنده فعالیت اعصاب سمپاتیک است و در مقابل فعالیت اعصاب پاراسمپاتیک – که باعث آرامش می شود – را تقویت می کند. به همین جهت عصاره این گیاه دارای خاصیت آرام بخشی است. کاربردهای پزشکی عصاره گل رز علاوه بر ایران که در طب سنتی جایگاه ویژه ای دارد، در بسیاری از کشورها مورد تایید پزشکان و محققان قرار گرفته است.

پرورش گل رز

امروزه علاوه بر گونه هایی که بطور وحشی در طبیعت زندگی می کنند، گل های رز دورگه هم توسط پژوهشگران و باغبانان پرورش می یابند. همه این انواع گل رز، زیبا و بیشتر آنها معطر هستند. همین ویژگی اخیر باعث می شود برخی انواع رز در صنعت عطرسازی و گلاب گیری نقش مهمی داشته باشند. اردیبهشت ماه هر سال تا اواسط خرداد ماه، فضای قمصر کاشان پُر می شود از رایحه خوش گل محمدی (یکی از انواع مشهور رز در ایران، گل محمدی (Damask) است) با نام علمی Rosa damascena که گلاب از آن تهیه می شود.

تاریخ شروع تهیه گلاب در ایران دقیقاً مشخص نیست، اما احتمالاً به دوران های بسیار کهن و حتی پیش از حکمرانی پارسیان در ایران بر می گردد. تاریخ کشت گل محمدی در منطقه قمصر کاشان سابقه دیرینه دارد. گلاب تهیه شده در این منطقه، در جهان شناخته شده و دارای بهترین کیفیت است. به همین دلیل، شستشوی خانه کعبه هر ساله با گلاب قمصر کاشان انجام می شود.

گیاه شناسی

گل رز یکی از گیاهان زینتی در خانواده گل سرخیان (Rosaceae) است. در این خانواده، از گیاه بوته ای تا درخت حضور دارد. بوته هایی مانند تمشک و توت فرنگی و همینطور برخی از درختان میوه مانند درخت سیب، گیلاس، بادام، زردآلو، هلو و… از خویشاوندان گل رز هستند که با هم در این خانواده طبقه بندی می شوند. گیاه رز یک گیاه گلدار چوبی و چند ساله متعلق به جنس Rosa است. از انواع بوته ای با ساقه های غیر منعطف که شاخه و ساقه های برافراشته دارند، تا انواع بالارونده که شاخه های آن می توانند روی سطوح عمودی رشد کنند، در بین این گیاهان قابل مشاهده است.

خار (تیغ)های روی ساقه رز، اندام هایی هستند که با هدف شکل گیری ساختار دفاعی در مقابل جانوران علف خوار، در این گیاهان به وجود آمده اند. کاربرد دیگر این تیغ ها برای گیاه رز می تواند استفاده از آنها برای آویزان شدن به گیاهانی باشد که در هنگام رشد از آنها بالا می رود!

نکته ای که خوب است در اینجا توضیح داده شود، تفاوت علمی «خار»، «تیغ» و «تیغچه» در گیاهان است. در واقع آنچه از نظر گیاه شناسی روی شاخه های گل رز دیده می شود، تیغ است و نه خار. خار (thorn) برجستگی های حاصل از تغییر شکل شاخه است و معمولاً در گیاهانی مانند مرکبات دیده می شود. اما اگر برجستگی ها، مانند آنچه روی ساقه های گل های رز دیده می شوند، ناشی از ادامه رشد روپوست (اپیدرم) باشند، تیغ (prickle) نامیده می شوند. در نهایت، برجستگی های ناشی از تغییر شکل برگ ها، تیغچه (spine) نامیده می شوند.

تنوع رزها

در دنیای رزها، اندازه و شکل گل ها بسیار متنوع است؛ از انواع مینیاتوری گرفته که گل آن تنها به اندازه ناخن انگشت است. تعداد گلبرگ ها در گل رز پنج یا مضربی از این عدد است؛ به استثنای تنها یک گونه به نام رز ابریشمی (Rosa sericea) که دارای چهار گلبرگ است.

آرایش برگ ها که طول آنها در بیشتر گونه ها بین 5 تا 15 سانتیمتر متغیر است، روی شاخه به فرم متناوب است. برگ ها دارای گوشوارک در قاعده دمبرگ خود هستند. میوه گیاه رز (rose hip) که اغلب قرمز رنگ است، از نظر گیاه شناسی، نوعی فندقه است که از انواع میوه های خشک محسوب می شود. میوه این گیاهان را یک لایه گوشتی که به آن گل بنه یا نهنج (hypanthium) گفته می شود و در گل ها تخمدان ها را احاطه می کند، در بر می گیرد. جالب است بدانید میوه برخی از انواع گل رز، از جمله نسترن (Rosa canina) دارای مقادیر قابل توجهی ویتامین C بوده و به همین دلیل مصارف نوشیدنی (چای و شربت) دارد.

میوه های رز مورد تغذیه پرندگانی مانند توکاها (Thrushes) و بال لاکی ها (Waxwings) قرار می گیرند و این امر باعث پراکنش بذر گیاه در مناطق دورتر از محل زندگی آن می شود. شگفت انگیز است که برخی از رقم های اهلی، نمی توانند میوه تولید کنند، چرا که گلبرگ ها آنقدر متراکم اند که امکان گرده افشانی برای گل وجود ندارد.

انواع مشهور

انواع مختلف رز بطورکلی در سه گروه اصلی جای می گیرند. دسته اول شامل انواعی هستند که از میلیون سال قبل روی سیاره ما زندگی می کنند. این رزها پنج گلبرگ دارند و تنها در بهار گل می دهند. از میان حدود 150 گونه رز، تنها از 10 گونه برای تولید رقم های رز استفاده شده است. تاکنون حدود 20 هزار رقم گل رز معرفی شده است.

دسته دوم، گروه «رزهای باغی قدیمی» هستند که شامل تمام رزهایی می شود که تا قبل از سال 1867 میلادی، یعنی قبل از تولید اولین گل رز جدید یا همان دورگه چای (La France) پرورش داده می شده اند. دسته سوم نیز «رزهای باغی جدید» نامیده می شوند که شامل چندین نوع گل رز، از جمله دورگه چای و نیز رزهای خوشه ای و پُر گل (فلوریبوندا) است.

گفتنی است در این میان، گروهی از رزها به نام «رزهای انگلیسی» مشهور هستند. این گل ها توسط دیوید اوستین، پرورش دهنده انگلیسی رز معرفی شده اند. رزهای او حاصل تلاقی رزهای باغی قدیمی با رزهای دورگه چای یا فلوریبوندا است. اولین نمونه از این رزها که چهار فصل هستند، در سال 1983 معرفی شد که رزماری نمونه ای از آن است.

زیبایی شناسی

یکی از موارد آشنای همه ما از بهره بردن از زیبایی های گل های رز، هنگام هدیه دادن و هدیه گرفتن آن است. از نوع سرخ آن که بین عاشقان رد و بدل می شود و نشانی از محبت است گرفته تا رنگ های دیگر آنکه زینت بخش مناسبت های گوناگون زندگی است. از بین انواع رزهایی که با هدف استفاده به صورت شاخه بریده پرورش می یابند، می توان به رزهای شاخه بلند، رزچای و رز sweet heart اشاره کرد. شاخه های بریده اکثر این رزها در گلدان عمر کوتاهی دارند. بنابراین دانشمندان به فکر افتاده اند تا با جلوگیری از تولید اتیلن (هورمون پیری) در گیاه، عمر آن را زیاد کنند. اما به عنوان یک راهکار خانگی، در پژوهشی که سال 2015 انجام شده، بهترین نتیجه برای افزایش ماندگاری گل سرخ در گلدان، کاربرد همزمان شکر و اسید سالیسیلیک بدست آمده است. اسید سالیسیلیک ترکیب اصلی موجود در قرص های آسپرین است که به راحتی می توانید از داروخانه ها تهیه کنید. ضمن اینکه اسیدی بودن آب گلدان به از بین رفتن عوامل میکروبی که به پوسیدگی انتهای شاخه در آب منجر می شوند، کمک کرده و طول عمر گل را افزایش می دهد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «آشنایی با گل رز»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا گزارش مهدی میرزائی در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.