راه‌های پیشگیری از بیماری لثه و پوسیدگی دندان

پوسیدگی دندان یا فساد دندان یک بیماری عفونی و میکروبی دندان‌ها است که موجب حل شدن و تخریب بافت آهکی (معدنی) دندان می‌شود. عامل ایجاد پوسیدگی، باکتری‌های موجود در دهان می‌باشند که به سطح دندان چسبیده و با مصرف و تخمیر، مواد قندی و آلی بزاق، تولید اسید می‌نمایند که این اسید باعث تجزیه مواد معدنی دندان می‌شود.

در صورت باقی ماندن این باکتری‌ها به مدت طولانی روی دندان و ادامه این روند باعث ایجاد حفره در سطح دندان شده و پوسیدگی نامیده می‌شود. وقتی که پوسیدگی از مینای دندان گذشته و به عاج می‌رسد، چون عاج بافت نرم‌تری دارد، سرعت تخریب و میزان گسترش آن بیشتر می‌شود.

از علائم وجود پوسیدگی در سطح دندان تغییر رنگ سطح مینای دندان، ایجاد حفره، حساس بودن دندان به غذاهای سرد و گرم و همچنین حساس بودن دندان نسبت به غذاهای ترش و شیرین می‌باشد. گاهی ممکن است پوسیدگی دندان با دید معمولی قابل تشخیص نبوده و نیاز به معاینه کامل‌تر توسط دندانپزشک و زیر نور چراغ یونیت یا به کمک عکس‌های رادیوگرافی باشد.

نکته: مهم‌ترین عامل ایجاد پوسیدگی و بیماری لثه، پلاک میکروبی می‌باشد.

پلاک میکروبی

حدود 2 ساعت بعد از تمیز کردن دندان، لایه‌ای بی‌شکل از پروتئین‌های بزاق روی دندان تشکیل می‌شود که بطور معمول دیده نمی‌شود و به آن پلیکل می‌گویند. باکتری‌های موجود در دهان به پلیکل متصل شده و با اضافه شدن مواد غذایی و تولیدات باکتری‌ها تشکیل توده‌ای ژلاتینی و نرم و شفاف به نام پلاک میکروبی می‌دهند. پلاک میکروبی بوسیله شستشو با آب خالی تمیز نمی‌شود. ولی می‌توان آن را با مسواک زدن از سطح دندان تمیز نمود. پلاک به رنگ سفید مایل به خاکستری یا زرد بوده و بعد یک یا دو روز عدم رعایت بهداشت، روی سطح دندان قابل مشاهده خواهد بود.

جرم دندان

در صورت باقی ماندن پلاک میکروبی در سطح دندان و عدم تمیز نمودن آن، مواد معدنی و آلی دیگر به پلاک میکروبی اضافه می‌شود و ایجاد لایه‌ای سخت روی دندان می‌نماید که به آن جرم می‌گویند. جرم دندان با مسواک زدن قابل برداشتن از سطح دندان نمی‌باشد و باید با وسائل خاص توسط دندانپزشک جرم‌گیری شود. جرم به علت اینکه سطحی زبر و ناصاف دارد، میکروب‌ها و پلاک میکروبی راحت به آن چسبیده و تولیدات باکتری‌های موجود در آن سبب ایجاد التهاب بافت نگهدارنده دندان و بیماری لثه می‌شود. در صورت باقی ماندن جرم و ادامه این روند سبب تحلیل لثه و استخوان و در نتیجه لقی دندان می‌گردد.

لثه ملتهب یا بیمار، قرمز و براق و متورم می‌باشد. آن حالت نرمال لبه چاقویی را نداشته و همچنین حالت پوست پرتقالی ندارد و در اثر مسواک نمودن یا گاز زدن غذای سفت، خونریزی می‌نماید. همچنین اگر درمان نشود کم کم عمق شیار لثه‌ای افزایش یافته و لثه تحلیل می‌رود. وجود جرم نیز می‌تواند سبب بوی بد دهان گردد که بعد از جرم‌گیری و رعایت بهداشت، این عوارض (بوی بد دهان و بیماری و التهاب لثه) از بین می‌رود.

بعضی از افراد تصور می‌نمایند که جرم‌گیری دندان باعث لقی دندان شده و یا مینای دندان را ضعیف می‌کند. این در حالی است که آنچه باعث لقی دندان می‌شود، جرم دندان می‌باشد. وجود جرم باعث تحلیل لثه و بافت‌های نگهدارنده دندان از سطح دندان به سمت ریشه می‌شود. در نتیجه سطح ریشه دندان از لثه عریان می‌شود و تا زمانی که جرم روی دندان باقی بماند و بهداشت دهان و دندان ضعیف باشد این تحلیل لثه و عریان شدن ریشه دندان پنهان بوده و پیشرفت می‌کند. تا جایی که دندان کاملاً لق شده و دیگر درمانی چاره‌ساز نخواهد بود. پس بهتر است در اولین فرصتی که جرم تشخیص داده شد، دندان جرم‌گیری شده و بهداشت دهان رعایت شود.

گاهی اوقات بعد از جرم‌گیری، دندان ممکن است به غذای سرد و گرم حساس شود که بیشتر به علت تحلیل لثه و عریان شدن ریشه به خاطر وجود جرم می‌باشد. (قبلاً جرم سطح ریشه را پوشانده بود.) در نتیجه عریان شدن ریشه، دندان به سرما و گرما حساس شده که به مرور این حساسیت معمولاً خودبخود برطرف خواهد شد و مشکلی ایجاد نمی‌نماید.

بیماری پریودنتال (بیماری لثه)

در بیماری پریودنتال شیار لثه‌ای (شیاری که بین دندان و لثه در تمام افراد دیده می‌شود) افزایش می‌یابد. این شیار در تماس با باکتری‌ها و تولیدات آنها قرار گرفته و دچار زخم‌های چرکی می‌شود. اگر در یک فرد که بیماری پریودنتال متوسطی داشته باشد، مجموع سطوح این شیارها (زخم چرکی) را در نظر بگیرید به اندازه یک کف دست خواهد بود. که این مساحت زخم چرکی در افرادی که بیماری لثه شدیدتری دارند بیشتر می‌باشد. برای دیدن چرک لثه در افرادی که جرم دندان دارند کافی است که به لثه دور دندان کمی فشار وارد کنید، می‌بینید که این چرک‌ها به صورت ترشحی سفید رنگ از شیارهای دور دندان خارج می‌شوند. همچنین افرادی که این بیماری را دارند موقع گاز زدن غذای سفت مثل سیب و یا حتی زمانی که مسواک می‌زنند از لثه آنها خون خارج می‌شود که علت آن التهاب لثه می‌باشد.

اکنون که با عوامل ایجاد پوسیدگی دندان و بیماری لثه به اندازه کافی آشنا شُدید، شما می‌توانید با راه‌های پیشگیری و جلوگیری آشنا شوید.

دندان عاری از پلاک میکروبی، به هیچ عنوان دچار پوسیدگی نمی‌گردد و بیماری لثه ایجاد نمی‌شود. بر این اساس مراقبت‌های بهداشتی دهان و دندان به چهار روش زیر لازم می‌باشد:

1) برداشتن پلاک میکروبی بوسیله مسواک، نخ دندان و دهان شویه‌ها

مسواک زدن

هدف اصلی از مسواک زدن، تمیز کردن سطح دندان و لثه از پلاک میکروبی است. زمانی مسواک زدن به درستی انجام می‌شود که تمام سطوح دندان با دقت و حوصله از پلاک میکروبی پاک شود. برای این کار باید از مسواک مناسب و روش درست استفاده نمود.

مسواک باید اندازه مناسب (برای کودکان و بزرگسالان) داشته باشد. بهتر است جنس فیبرهای مسواک از نایلون نرم باشد. زیرا سطح دندان‌ها را بهتر تمیز نموده و کمتر لثه را آزرده می‌نماید و همچنین کمتر سبب سایش مینای دندان می‌شود. بهتر است زمانی که موهای مسواک نامنظم شده و به نظر کهنه و سائیده می‌باشد، تعویض گردد. چون سبب آزرده شدن لثه و دندان می‌شود.

خمیر دندان‌ها در کاهش پوسیدگی و بیماری لثه بسیار موثر می‌باشند. آنها با کاهش کشش سطحی مولکول‌ها و نفوذ در رسوبات سطحی، سست کردن و معلق در آوردن خرده‌های غذایی باعث راحت‌تر برداشتن پلاک میکروبی و رنگدانه‌های ناشی از خوردن غذاها و مواد رنگی از سطح دندان می‌شوند. فلوراید موجود در خمیر دندان سبب ایجاد لایه‌ای مقاوم در برابر پوسیدگی در سطح مینای دندان می‌شود. همچنین مواد معدنی و کلسیم موجود در آن باعث ترمیم ترک‌های ریز و غیر قابل رویت دندان می‌گردند. بنابراین دندان‌ها را مقاوم کرده و در مقابل پوسیدگی محافظت می‌کنند.

ایده‌آل این است که مسواک زدن، روزی سه بار (شب‌ها قبل از خواب، صبح‌ها و ظهرها بعد از ناهار) انجام گیرد. مهم‌ترین زمان مسواک زدن شب‌ها قبل از خواب می‌باشد. زیرا وقتی فرد بیدار است خوردن غذا (بخصوص غذاهای سفت) سبب می‌شود پلاک میکروبی از سطح دندان سائیده و به همراه بزاق شسته شود. بنابراین هنگام خواب که فرد تا صبح غذا نمی‌خورد باکتری‌های پلاک میکروبی فرصت زیادی جهت اثر تخریبی روی دندان دارند. پس اگر فردی فرصت روزی سه بار مسواک زدن را ندارد، بهتر است حداقل شب‌ها قبل از خواب و صبح‌ها قبل از صبحانه مسواک نماید.

نخ دندان

با مسواک نمی‌توان سطوحی از دندان که بین دو دندان مجاور قرار دارد را تمیز کرد. برای تمیز کردن این ناحیه از دندان‌ها که یکی از محل‌های شایع پوسیدگی می‌باشد باید حتماً از نخ دندان استفاده نمود.

نخ دندان به انواع مختلفی همچون نخ آغشته به موم، غیر مومی، نوع طعم‌دار (مزه‌دار)، نوع نازک و نوع نواری و… وجود دارد. بسیاری از دندانپزشکان نخ دندان‌های غیر مومی را توصیه می‌کنند. زیرا راحت‌تر از تماس بین دندانی عبور کرده و در نتیجه کمتر به لثه آسیب می‌رساند. گروهی نیز عقیده دارند نخ دندان‌های آغشته به موم ممکن است در کاهش خونریزی لثه و جریان مایع شیار لثه‌ای مزیت مختصری داشته باشد. به هر حال بهتر است قبل از مسواک زدن با دقت و حوصله، از نخ دندان استفاده کنید.

2) کنترل رژیم غذایی

روند پوسیدگی دندان به این صورت می‌باشد که باکتری‌های دهانی درون پلاک میکروبی باعث تخمیر کربوهیدرات‌ها (قندها) شده و با تولید اسید در زمان طولانی باعث حل شدن مواد معدنی دندان مستعد پوسیدگی شده و در نتیجه پوسیدگی ایجاد می‌شود. پس با کنترل قند در رژیم غذایی می‌توان از ایجاد پوسیدگی جلوگیری کرد.

کربوهیدرات‌ها دسته‌ای از مواد غذایی هستند که مصرف آنها برای بدن ضروری است. اکثر بافت‌های بدن در درجه اول انرژی خود را از آن تامین می‌نمایند و در ساختمان بسیاری از مولکول های بدن شرکت دارند. بنابراین نوع قند، حالت فیزیکی آن، تکرار خوردن آن و همچنین مدت زمان باقی ماندن در دهان در شروع و گسترش پوسیدگی دندان نقش زیادی دارد.

• نوع قند: این اعتقاد وجود دارد که قندهای خام و ناخالص و تصفیه نشده کمتر ایجاد پوسیدگی می‌نمایند. قندهای تصفیه شده (مثل قند موجود در شکلات‌ها و شیرینی‌جات) در ایجاد پوسیدگی نقش بیشتری دارند.
• کیفیت فیزیکی قند: هرچه قند حالت چسبناک داشته باشد و دیرتر از سطح دندان پاک شود بیشتر ایجاد پوسیدگی می‌نماید. هرچه غلظت قند بیشتر باشد، پوسیدگی‌زائی بیشتری دارد. شکلات و آب نبات‌هایی که مدت زیادی در دهان باقی می‌مانند، شدیداً باعث پوسیدگی دندان می‌شوند.
• تعداد دفعات مصرف قند: هرچه تعداد دفعات خوردن قندها بیشتر باشد، احتمال پوسیدگی بیشتر است.

غذاهای حاوی قند که شدیداً باعث پوسیدگی دندان می‌شوند عبارتند از:

• کیک و کلوچه
• پفک
• شکلات
• میوه‌های خشک شده (کشمش، خرما و زردآلو)
• بستنی
• مربا
• ژله
• آب نبات
• نُقل
• سوهان
• گز
• عسل
• شربت سرفه
• نوشابه
• شیر خشک
• شیر شیرین شده
• کاکائو
• آدامس‌های شیرین

3) فلوراید تراپی

فلوراید به مقدار مناسب برای مقاومت دندان در برابر پوسیدگی بسیار موثر می‌باشد. استفاده از فلوراید به صورت‌های مختلف می‌باشد:

مصرف از طریق خوراکی (فلوراید آب آشامیدنی)

قبل از رویش دندان و هنگام تشکیل بافت دندان (در هنگام جنینی و کودکی) اگر میزان فلوراید آب آشامیدنی افراد حدود 1ppm باشد دندان‌هایشان در مقابل پوسیدگی مقاوم‌تر از افرادی است که میزان فلوراید آب از این حد کمتر بوده است. البته زیاد بودن غلظت فلوراید آب یا مصرف بیش از حد آن نیز باعث ایجاد فلورزیس (مسمومیت سلول‌های سازنده دندان) می‌شود که در حالت شدیدتر ایجاد نقصان در تشکیل مینا را سبب می‌گردد.

استفاده از فلوراید به صورت موضعی

بعد از رویش دندان فلوراید تراپی به شکل موضعی به روش‌های گوناگون انجام می‌شود. تماس موضعی فلوراید با سطح دندان باعث افزایش مقاومت سطح مینای دندان در برابر پوسیدگی می‌شود. در صورتی که در شروع پوسیدگی فلوراید تراپی مناسب و به موقع انجام گیرد، می‌تواند سبب توقف پوسیدگی گردد. جالب است بدانید که پوسیدگی متوقف شده به این روش مقاومت بسیار بالایی در مقابل پوسیدگی مجدد دارد (حتی بیشتر از دندان سالم) زیرا میزان فلوراید آن بالا است.

• دهان شویه‌های حاوی فلوراید: دهان شویه‌ها محلول‌هایی با غلظت کم فلوراید می‌باشند که معمولاً برای کودکان بالای 6 سال توصیه می‌شود. زیرا کودکان زیر 6 سال قادر به کنترل بزاق دهان نبوده و احتمال قورت دادن فلوراید و مسمومیت ناشی از آن می‌رود. تحقیقات ثابت نموده است که استفاده از دهان شویه فلوراید تاثیر بسیار خوبی در جهت کنترل پوسیدگی دندان دارد. برای استفاده از دهان شویه بهتر است که صبح‌ها بعد از صبحانه، کودک دندان‌های خود را خوب مسواک و نخ دندان نموده تا سطح دندان تمیز شود. سپس به اندازه درب قوطی دهان شویه از محلول را داخل دهان به مدت یک تا دو دقیقه چرخانده و سپس خارج نماید. کودک تا نیم ساعت بعد از آن، نباید چیزی بخورد و بیاشامد.
• فلوراید تراپی با ژل فلوراید در مطب دندانپزشک: در این روش برای اثر بهتر فلوراید بر دندان با استفاده از ژل فلوراید با غلظت بالا در مطب دندانپزشکی فلوراید تراپی انجام می‌شود. برای این کار دندانپزشک روی یونیت دندانپزشکی، دندان‌ها را تمیز و خشک نموده و ژل فلوراید را روی دندان قرار داده و صبر می‌نماید تا ژل روی دندان خشک شود و برای جلوگیری از مسمومیت از یک ساکشن قوی استفاده می‌نماید. این کار با توجه به میزان گسترش و شیوع پوسیدگی ممکن است با نظر دندانپزشک از هفته‌ای یکبار تا هر ماه یا هر 3 ماه یکبار انجام گیرد. ولی در شرایطی که پوسیدگی کنترل شده باشد معمولاً هر 6 ماه یکبار توصیه می‌شود.
• اضافه کردن فلوراید به خمیر دندان و آدامس‌های حاوی فلوراید: تحقیقات ثابت نموده است که خمیر دندان‌های حاوی فلوراید اثر پیشگیری کننده بهتری نسبت به انواع بدون فلوراید دارند.

4) درمان‌های ترمیمی

در شروع پوسیدگی دندان و قبل از تشکیل حفره در سطح دندان به کمک فلوراید تراپی و بهداشت مناسب، می‌توان روند پوسیدگی را متوقف کرد. ولی اگر پوسیدگی پیشرفت کرده و ایجاد حفره نماید، آن وقت حتماً باید دندان تراش خورده و قسمت‌های پوسیده و عفونی برداشته شود. سپس دندان بوسیله ماده ترمیمی مناسب ترمیم گردد. هرچه پوسیدگی در مراحل اولیه درمان گردد، بافت کمتری از دندان درگیر بوده و در نتیجه استحکام دندان بیشتر خواهد بود.

باید بدانیم پوسیدگی دندان یک بیماری عفونی و قابل انتقال است. وجود پوسیدگی در یک دندان می‌تواند به عنوان یک کانون عفونی در دهان عمل نموده و سبب پوسیدگی دندان‌های دیگر شود. اگر دندان پوسیده درمان نگردد، پیشرفت پوسیدگی سبب درگیری مغز دندان (پالپ) شده و این عفونت می‌تواند از طریق پالپ دندان به ریشه و بافت‌های اطراف ریشه و از این طریق در ناحیه سر و صورت گسترش یابد و خطرات جدی برای فرد ایجاد نماید. سلامتی شما آرزوی ما است.

منابع

1. کتاب دانستنی‌های ضروری برای داشتن دندانی زیبا و سالم. نوشته دکتر علیرضا ولی‌پور. انتشارات نقش بیان. بهمن 1389.