نقشه چیست؟

شاید اغلب مردم در پاسخ دادن به این پرسش که «نقشه چیست؟» قادر باشند. اما احتمالاً عده کمی از آنها جواب یکسانی به این سوال خواهند داد. یک دلیل آن این است که نقشه انواع متفاوتی دارد.

نقشه ها در نوع، شکل و اندازه با یکدیگر تفاوت دارند، هر دسته از مردم به مقاصد مختلف از نقشه ها استفاده می کنند. بیشتر نقشه ها در دو چیز با هم مشترک هستند. همه آنها اولاً منظر هوایی از جایی را نشان می دهند، ثانیاً دارای مقیاس خاصی هستند.

عکس هایی که مردم می گیرند، بندرت در اندازه واقعی چاپ می شود. در این باره خوب فکر کنید. اگر عکس انسان به اندازه واقعی باشد، محال است بتوان آنها را در دست گرفت و یا در داخل آلبوم عکس قرار داد. هنگامی که شما با دوربین، عکسی از دوست خود می گیرید؛ و تصویری را از عکاسی یا هر کسی که فیلم را ظاهر می کند، دریافت می کنید، این عکس بیشتر از چند سانتیمتر طول و عرض ندارد. اندازه یا مقیاس عکسی که شما گرفته اید در اینجا کوچک شده است. نقشه نیز همینطور است.

نقشه ها معمولاً در اندازه هایی چاپ می شوند که بتوان آنها را به آسانی حمل کرد و یا در دست گرفت. اغلب مردم علاقه دارند که یک اطلس در قفسه کتاب هایشان داشته باشند، تا اینکه نقشه بزرگی داشته باشند و آن را در انباری خانه خود بگذارند و سال ها از آن استفاده نکنند. برای مثال آفریقا، قاره بزرگی است. برای اینکه نقشه ای از آفریقا متناسب با صفحه یک اطلس داشته باشیم، لازم است اندازه آن به مقدار بسیار زیادی کاهش پیدا کند و در مقیاس کوچکتری ترسیم شود. نقشه یک کشور نیز همینطور به مقدار زیادتر و در مقیاس کوچکتری کاهش پیدا کرده و ترسیم می شود.

از آنجا که قاره آفریقا از استرالیا بزرگتر است، لذا باید چندین مرتبه بیش از نقشه کشور استرالیا کوچکتر ترسیم شود، تا در اندازه های کاغذ مورد نظر جای گیرد. کشور کوچکی مثل نیوزیلند چندین بار کمتر از قاره آفریقا و استرالیا کوچک می شود.

از سه نقشه بالا، آفریقا دارای کوچکترین مقیاس و نیوزیلند دارای بزرگترین مقیاس است. استرالیا از نظر مقیاس در بین این دو قرار دارد. ما می توانیم ادعا بکنیم که نزدیکترین نقشه یک کشور به اندازه واقعی آن؛ نقشه ای است که مقیاس آن بزرگ انتخاب شده باشد. اما مقیاس نقشه ها اغلب به میزان زیادی کوچک می شوند.

انواع نقشه ها

نقشه بسیاری از مناطق سطح زمین به تفصیل تهیه شده است. نه تنها نقشه های مناطق مرتفع و بیابان های هموار، بلکه نقشه کف اقیانوس ها نیز تهیه شده است. با کشف هر سرزمین جدید، فوراً نقشه های آن نیز تهیه می شود. شما امروزه حتی از کره ماه می توانید، نقشه هایی تهیه کنید. احتمالاً چند سال دیگر تهیه نقشه های دقیق تری از سیارات امکانپذیر خواهد شد.

زندگی در سطح زمین، چه در خشکی، چه در دریا به میزان زیادی از شرایط بالای جو (اتمسفر)، صخره ها و ساختار زمین متاثر است. فوران های آتشفشانی، زلزله، سیل ها و طوفان ها هر کدام هشدارهایی هستند که نشان می دهند زندگی انسان در روی زمین چندان تضمینی ندارد. مردم نیاز دارند که کل محیط اعم از بالا و پایین و اطراف خود را درک کرده و آن را بفهمند.

نقشه، برای کمک به ما؛ در هرچه بهتر فهمیدن همه جنبه های محیط خود ترسیم شده است، تا زندگی را در سطح زمین مطمئن تر و لذتبخش کند. بیشتر نقشه ها از جاهایی تهیه می شود که مردم بیشتر وقت خود را در آنجا صرف می کنند. نقشه هایی که اکنون به آنها اشاره خواهیم کرد از مهم ترین نقشه ها هستند.

نقشه های متنوعی وجود دارد که با توجه به ارزش آنها می توان آنها را طبقه بندی کرد. این نقشه ها به سه گروه عمده تقسیم می شوند:

1. نقشه هایی که از محیط طبیعی تهیه می شوند: اغلب این نقشه ها، نقشه های طبیعی و ناهمواری ها می باشند. این نقشه ها به مناظری نظیر کوه ها، تپه ها، رودها و دریاچه ها و از این قبیل پدیده ها مربوط می شوند. مناظری از محیط طبیعی که کمتر قابل رویت می باشند، در این نقشه ها نیز نشان داده می شود. نقشه های بارش، نقشه خاک ها و نقشه های زمین شناسی مثال هایی از این نقشه می باشند.
2. نقشه های محیط فرهنگی: به نقشه هایی که مناظر دست ساز انسان، نظیر جاده ها، ساختمان ها، فرودگاه ها، کانال ها و سایر مناظر اجتماعی و سیاسی را نشان می دهد، نقشه های فرهنگی می گویند. نقشه های اقتصادی نیز از انواع نقشه های فرهنگی به حساب می آیند.
3. نقشه های عمومی: نقشه های عمومی تلفیقی از نقشه های فرهنگی و مناظر طبیعی است. از این رو آنها از مهم ترین نقشه ها برای استفاده روزمره می باشند. بیشتر نقشه های اطلس ها را نقشه های عمومی تشکیل می دهند. نقشه های عمومی ترکیبی از مناظر طبیعی نظیر رودها، دریاچه ها، کوهستان ها و همینطور مناظر فرهنگی نظیر ساختمان ها، جاده ها، راه آهن و مرزهای سیاسی مهم را نشان می دهند. مقدار جزئیات این نقشه ها بستگی به مقیاس آنها دارد.

نقشه های یک اطلس تنها مناظر عمده محیط را نشان می دهد. نقشه های عمومی بزرگ مقیاس به نام نقشه های توپوگرافیک نامیده می شود. این نقشه ها معمولاً در ورق های بزرگ کاغذی چاپ شده اند و جزئیات محیط طبیعی و فرهنگی را نشان می دهد. نقشه های توپوگرافیک برای جغرافیدان ها بسیار مفید هستند و کاربرد بیشتری دارد.

نقشه های زمین شناسی پراکندگی سنگ ها در لایه های زیرین و خاک های سطح زمین را نشان می دهند. این نقشه ها علاوه بر آن مناظر سطح زمین از جمله خطوط گسل را نیز نشان می دهند. نقشه های هواشناسی به مردم کمک می کنند که وضعیت هوا را پیش بینی کنند.

اطلس ها و سیستم های تصویر

یک اطلس، کتابی از نقشه ها است. انواع مختلفی از اطلس ها وجود دارد که خود آنها نیز مشتمل بر انواع نقشه ها می باشند.

برای نشان دادن جهان به صورت یک نقشه؛ ابتدا باید آن را مسطح کرد؛ در این صورت امکان دیدن تمامی جهان وجود دارد. کره جغرافیایی مدلی از جهان است که با مقیاس بسیار کوچکتر تهیه شده است. شما با نگاه کردن به کره جغرافیایی، تنها نیمی از آن را می بینید. برای جغرافیدان ها داشتن یک دید جهانی بسیار مهم می باشد، اما کروی بودن زمین اجازه چنین چیزی را به آنها نمی دهد.

سعی کنید تا نقشه مسطحی از جهان بسازید. با استفاده از یک توپ از نوع پلاستیکی این کار را انجام دهید. شما می توانید این توپ را پهن و یا آن را ببُرید و یا اینکه هر دو کار را با هم انجام دهید. هر کدام از روش های توصیه شده را که انتخاب بکنید به هر حال شکل زمین در مقایسه با شکل واقعی خودش تغییر خواهد کرد. در روش اولی زمین خیلی پهن دیده می شود. به سه شکل مربوط به روش 1 نگاه کنید.

در روش دوم کره زمین به قطعه های زیادی بریده می شود. شیوه ای که سطح خیمده زمین را در یک نقشه به صورت مسطح نشان می دهد، سیستم تصویر نقشه نامیده می شود. سیستم های تصویری مختلف و زیادی وجود دارد که توسط نقشه کش ها مورد استفاده قرار می گیرد، همه آنها به طریقی سطح خمیده زمین را به گونه ای تغییر می دهند و به شکل مسطح تبدیل می کنند.

در هیچ یک از سیستم های تصویری ممکن نیست که شکل زمین کاملاً حفظ شود و تغییر نکند. در برخی از سیستم های تصویر، شکل منطقه، فاصله ها و یا جهان تغییر می کند. در بعضی از نقشه ها شکل منطقه و در بعضی دیگر فاصله ها و یا جهان تغییر می کند. پاسخ به این سوال که کدام سیستم تصویر باید مورد استفاده قرار گیرد، بستگی به هدف از کاربرد نقشه دارد. هیچ نقشه ای نمی تواند بطور کامل همه جنبه های سطح خمیده را حفظ کند. اما هر سیستم تصویر حداقل یکی از موارد، نظیر شکل منطقه، فاصله ها و یا جهان را به نحو صحیحی نشان می دهد.

موقعی که شما از نقشه های یک اطلس استفاده می کنید، همواره به یاد داشته باشید که چون منطقه بزرگی نشان داده شده است پس میزان تغییر نیز بیشتر است و این به خاطر آن است که یک قسمت کوچک از سطح زمین به اندازه بخش بزرگی از آن انحنا و خمیدگی ندارد. برای مثال مقدار کوچکی از سطح زمین که ما در اطراف خود می بینیم، به شکل مسطح به نظر می رسد. اما تمامی زمین ازیک قمر مصنوعی در فضا، کاملاً به صورت یک کره دیده می شود.

راهنمایی برای سیستم های تصویر نقشه

یک نوع سیستم تصویر نقشه که شما احتمالاً بارها آن را دیده اید سیستم تصویر مرکاتور است. در سیتسم تصویر مرکاتور جهان به صورت یک مستطیل نشان داده می شود و به همین دلیل آن را به صورت یک چارت دیواری قابل قبول برای مدارس در آورده است. در تصویر مرکاتور، مناطق نزدیک به قطب به مقدار زیاد تغییر پیدا می کند. در یک کره، قطب شمال تنها یک نقطه است، اما در سیستم تصویر مرکاتور این نقطه به اندازه خط استوا کشیده می شود و مانند آن به صورت یک خط دراز دیده می شود. به همین جهت در این تصویر گرینلند که اندازه آن تقریباً یک هشتم آمریکای جنوبی است به همان اندازه دیده می شود.

نقشه هایی که از عکس های هوایی تهیه می شود.

نقشه ای که مناظر طبیعی و فرهنگی (دست ساز انسان) قسمتی از سطح زمین را با جزئیات بزرگ شده، نشان می دهد نقشه توپوگرافیک نام دارد. تا قبل از جنگ جهانی دوم، بیشتر نقشه های توپوگرافیک با زحمت و از طریق مساحی زمین تهیه می شد. قبل از ترسیم و چاپ نقشه، ارتفاعات زوایا و فواصل باید با دقت اندازه گیری و ثبت می گردید. همانطور که می دانید، مساحی در کوهستان های مرتفع و صعب العبور، بوته زارها و جنگل های انبوه، واقعاً یک کار فوق العاده دشواری بود. اما پس از جنگ جهانی دوم، بیشتر نقشه های توپوگرافیک با استفاده از عکس هایی که بوسیله هواپیما گرفته می شد (عکس های هوایی) تهیه گردید.

عکس های هوایی دو نوع هستند، عکس های هوایی که به صورت عمودی گرفته می شود و دیگری عکس های هوایی که به صورت مایل یا اریب تهیه می شوند. عکس های هوایی عمودی، با یک هواپیما در ارتفاعی که به نام سطح پرواز گفته می شود، بوسیله دوربینی که مستقیماً در زیر هواپیما کار گذاشته شده است، و دقیقاً به طرف سطح زمین تنظیم گردیده است، تهیه می شود.

عکس هوایی مایل یا اریب از دوربینی که در جلو هواپیما کار گذاشته شده است، گرفته می شود. در این نوع عکسبرداری دوربین مستقیماً به طرف سطح زمین یا درست به طرف پایین هواپیما تنظیم نشده است بلکه مثل اینکه شما در کابین خلبان قرار گرفته اید و به طرف زمین نگاه می کنید. با این روش عکس های اریب یا مایل تهیه می شود.

در عکس های هوایی عمودی فواصل بین نقاط تغییر نمی کند. از اینرو می توان از این عکس ها برای نقشه کشی استفاده کرد. این تکنیک به فتوگرامتری (اندازه گیری و مساحی از روی عکس های هوایی) معروف است. عکس ها در فواصل مساوی به گونه ای گرفته می شود که آنها را بتوان روی هم قرار داد تا تشکیل یک فتومپ (نقشه بزرگی که مجموعه ای از عکس های هوایی می باشد. این عکس ها به ترتیب یکدیگر را می پوشانند.) را بدهند. ضمناً مناظر عمده به صورت میدانی کنترل می شوند. سپس طرح ها با استفاده از عکس ها ساخته می شود. این طرح ها بعداً به کارتوگراف داده می شود، او نیز نقشه را برای چاپ آماده می کند.

ترسیم نقشه

از عکس های هوایی به آسانی و به خودی خود، نقشه های خوب درست نمی شود، زیرا عکس ها جزئیات غیر ضروری را نیز دارند. نقشه کش باید مناظری از سطح زمین را که باید در نقشه آورده شود انتخاب کند. انتخاب جزئیات برگزیده شده به هدف نقشه بستگی دارد.

نمایش اطلاعات در نقشه های توپوگرافیک

به عنوان نمونه بعضی از ساختمان ها در عکس های هوایی ممکن است که چندان تفاوتی با ساختمان های دیگر نداشته باشند. از علائم نقشه به کمک رنگ ها در روی نقشه، برای نمایش مناظر سطح زمین استفاده می شود. معنی و مفهوم هر علامتی که در نقشه بکار می رود باید در راهنمای آن توضیح داده شود.

راهنمای نقشه معمولاً در گوشه نقشه و یا پایین آن قرار دارد. به راهنمای نقشه برخی اوقات مرجع نیز می گویند. علائم نقشه، حتی المقدور باید ساده باشد و رابطه آن با مناظر واقعی به گونه ای باشد که آن پدیده ها به راحتی قابل تشخیص باشند.

نقش رنگ ها در نقشه

رنگ هایی که در نقشه بکار می رود یک نوع علامت است. هدف از رنگ آمیزی نقشه ارائه اطلاعات است نه ایجاد جاذبه برای نقشه. اگرچه در قسمت های مختلف نقشه باید نوعی تنوع و جاذبه نیز ایجاد کرد.

بعضی از رنگ های رایج روی نقشه عبارتند از سبز برای جنگل، علفزار و…، سیاه یا قرمز برای ساختمان ها، آبی برای دریاچه، دریا و رودخانه، رنگ های یاد شده مشابه رنگ مناظر در طبیعت است. سایر رنگ ها مانند ارغوانی و قهوه ای سیر و روشن برای نشان دادن برجستگی های روی نقشه مورد استفاده قرار می گیرد.

نوشته های روی نقشه

روش دیگری که در ارائه اطلاعات روی نقشه بکار گرفته می شود نوشتن اسامی مکان ها و پدیده های طبیعی در روی آن است. نوشتن نام رود یا کوه یا شهر در کنار علامت آنها از آن جمله هستند.

اصولی که در ترسیم نقشه باید رعایت شود.

رعایت موارد زیر در ترسیم هر نقشه الزامی است.

1. ترسیم یک چهارچوب یا کادر برای ارائه یک شمای کلی و مرتب از نقشه.
2. انتخاب یک عنوان برای نقشه به گونه ای که موضوع نقشه را روشن کند.
3. انتخاب مقیاس نقشه بطوریکه بتوان اندازه های صحیح فواصل را از آن بدست آورد.
4. تهیه راهنما برای توضیح معانی رنگ ها و علامت هایی که در نقشه بکار گرفته شده است.
5. جهت نما که معمولاً در غالب نقشه ها جهت شمال انتخاب می شود و در بالای نقشه قرار می گیرد.

نوشته های روی نقشه باید به صورت افقی و مرتب و تمیز باشد. رعایت قاعده افقی در مورد جاده ها و رودها که زوایای آن در جهات مختلف است و حالت استثنایی دارد لازم نیست.

در روی نقشه نباید جزئیات مختلف آن قدر زیاد ارائه شود که به صورت یک مجموعه شلوغ و درهم ریخته و غیر قابل استفاده درآید.

نقشه باید برای هدف مورد نظر مناسب باشد و اطلاعات و اندازه های ارائه شده در نقشه درست و مناسب باشد. پاره ای از علائم در نقشه، امکان ارائه دادن آن به صورت واقعی وجود ندارد. به عنوان مثال اگر ما بخواهیم برای ارائه عرض یک جاده طبق مقیاس نقشه اقدام کنیم در آن صورت این جاده قابل رویت نخواهد بود. پس لازم است در این گونه موارد از ارائه مقیاس صحیح چشم پوشی کنیم. به هر صورت در طرح و ترسیم یک نقشه ضروری است که از اصول و قواعدی که در این زمینه وجود دارد پیروی کنید.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «نقشه چیست؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا کتاب مهارت های جغرافیایی، تالیف استفن کودرینگتن و گریس چیتندن ترجمه محمود معافی و حسن وحدانی تبار از نشر مدرسه، منتشر شده در تابستان 1377 با شابک 3-450-436-964 به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.