تکتونیک صفحه ای چیست؟

زمانی دانشمندان گمان می کردند پستی و بلندی های سطح زمین در اثر جمع شدگی و چروک خوردن آن است. همانند سطح ترک خورده یک کیک، آنها عقیده داشتند سیاره ما در دوران سرد شدن، مچاله شده و چروک خورده است و این، دره های عمیق و کوه های سر به فلک کشیده را بر جای گذاشته است. اما هواشناس آلمانی به نام آلفرد وگنر (Alfred Wegener) در سال 1912 میلادی عقیده دیگری مطرح کرد. به نظر او، قاره ها مانند تکه های جورچینی بودند که به آهستگی از هم دور می شدند.

در دهه 1950 میلادی (بیست سال پس از مرگ وگنر) معلوم شد فرضیه وگنر واقعیت داشته و قاره های زمین روی مجموعه ای از صفحات متحرک قرار دارند که به آرامی روی سطح سیاره در حال جابجا شدن هستند.

نظریه اشتقاق قاره ها

در سال 1912 میلادی، دانشمند آلمانی آلفرد وگنر برای اولین بار نظریه اشتقاق قاره ها را ارائه داد. طبق این نظریه حدود 200 میلیون سال پیش یک قاره عظیم به نام پانگه آ (Pangaea) وجود داشته است. حدود 125 میلیون سال پیش پانگه آ شروع به تجزیه شدن کرد و به دو قاره بزرگ به نام های لورازیا (Laurasia) و گندوانا (Gondwana) تبدیل شد.

سپس این دو قاره بزرگ نیز تجزیه شدند و قاره های امروزی کم کم در موقعیت های کنونی قرار گرفتند. از تجزیه لورازیا، قاره های آمریکای شمالی، اروپا و آسیا، از تجزیه گندوانا، آمریکای جنوبی، آفریقا، استرالیا و قطب جنوب پدید آمدند.

شباهت کناره قاره‌ها در برخی از نقاط زمین، شباهت جانداران ساکن در قاره‌های مختلف و شباهت آب‌وهوا در آن نقاط این نظریه را تایید می‌کنند. زمین شناسان فسیل‌هایی را روی قاره‌های مختلف یافته‌اند که منشاء آنها به زمانی باز می‌گردد که قاره‌ها هنوز از هم جدا نشده بودند. در قطب جنوب فسیل برخی از گیاهان و خزندگان مربوط به 200 میلیون سال پیش پیدا شده است. این فسیل‌ها نشان می‌دهند که قطب جنوب در گذشته و قبل از جدا شدن از قاره اولیه و حرکت به سوی نقطه کنونی دارای آب‌وهوایی گرم بوده است.

بخش خارجی زمین که سنگ کره (لیتوسفر) نامیده می شود، از دو لایه سنگی اصلی ساخته شده است: پوسته و ناحیه بالایی گوشته. زیر سنگ کره، لایه ای از سنگ داغ و لزج به نام سست کره (استنوسفر) قرار گرفته است. این لایه چنان متراکم و به هم فشرده است که حالت جامد دارد. اما همچنین به حدی نزدیک به نقطه ذوب خود قرار دارد که مثل مایع روان می شود.

سنگ کره به هفت صفحه زمین ساختی یا تکتونیک صفحه ای اصلی تقسیم می شود که به دلیل تحریک صخره های مذاب زیرشان در اثر جریان های همرفتی، روی سست کره سُر می خورند. این صفحه ها با سقف سرعت 10 سانتیمتر در سال روی سطح زمین می خزند و تغییرات شگفتی در چهره زمین ایجاد می کنند. وقتی صفحه ها حرکت می کنند، قاره ها را نیز با خود جابجا می کنند.