آشنایی با انواع سازهای خانواده ویولن

سازهای خانواده زهی در ارکستر سمفونیک عبارتند از ویولن، ویولن آلتو، ویولن سِل و کُنترباس. تمامی این سازها که به خانواده ویولن معروف هستند، از نظر شکل و طرز اجرا به هم شبیه می باشند. در این سازها، بوسیله کشیدن آرشه بر یک یا چند سیم از سیم های چهارگانه و گاهی با زخمه زدن انگشتان روی سیم ها و زمانی با کوبش آرشه روی سیم ها، صوت حاصل می شود.

ویولن

ویولن شناخته شده ترین ساز در بین تمام سازهای ارکستر سمفونیک است. از نظر ابعاد کوچکترین ساز زهی ارکستر است و موقع نواختن روی شانه چپ نوازنده قرار می گیرد. این ساز بالاترین ساز میان زهی ها با میدان صوتی بسیار گسترده است. درخشان، روشن و بسیار چابک است و با طیف وسیعی از طنین های غنی، زنگ دار، خشن، آرامش بخش و… امکانات گسترده ای را در اختیار ارکستر قرار می دهد.

در هم نوازی، ارکستر به دو گروه مشخص تقسیم می شوند. ویولن اول ها که به اجرای ملودی اصلی می پردازند مانند بخش سوپرانو و ویولن دوم ها که نقش اجرای هارمونی را دارند مانند بخش آلتو. همچنین ویولن در ملودی های پُر تحرک، توانایی اجرای پاساژهای تند، تزئینی و ماهرانه را دارد.

راهنمایی:

• سوپرانو: زیرترین صدای موسیقایی حاصل از حنجره انسان است که صدای زیر از بخش صوتی خانم های جوان و بچه ها است. دارای بالاترین میدان صوتی است و در کل صدایی تیز، چابک، پُر، قوی، سبک و نافذ است. در هم سرایی نقش اجرای ملودی اصلی را بر عهده می گیرد.
• آلتو: دارای میدان صوتی پایین تر از سوپرانو است. به عبارت دیگر، صدای بم خانم ها است و در کل صوتی که حاصل می کند تیره، گرفته و غنی بوده و کمتر از سوپرانو چابک است. در هم سرایی معمولاً هارمونی نزدیک به سوپرانو را اجرا می کند و گهگاه به اجرای نقش مقابل ملودی می پردازد.

ویولن آلتو (ویولا)

شکل ظاهری این ساز شبیه ویولن است و در هنگام نواختن مانند ویولن روی شانه چپ نوازنده قرار می گیرد. برای افرادی که با موسیقی آشنایی کمتری دارند، تشخیص آن از ویولن مشکل است. چرا که صرفاً اندکی (حدود 8 سانتیمتر) از ویولن بزرگتر است. از نظر میدان زیر و بمی اندکی پایین تر از ویولن است و میدان صوتی تنگ تر از آن دارد. از ویولن تیره تر است و چابکی کمتری دارد. صدایی کمابیش تودماغی، غنی، نافذ، تیره، آرامش بخش و سبک دارد. در هم نوازی، به تامین هارمونی می پردازد مانند بخش آوازی آلتو یا تنور و گاهی نیز بخش ویولن یا ویولن سل را مضاعف می کند.

راهنمایی: اگر میدان صوتی صدای مردان را به بخش های دوگانه تقسیم کنیم، تِنور بخش بالایی اصوات مردان است که از بخش آلتو پایین تر است. تنور صدایی حماسی، درخشان، قوی و بیان کننده است و بخش مقابل سوپرانو در میدان صوتی بم است. با این تفاوت که کمتر به اجرای ملودی می پردازد و معمولاً هارمونی را با آلتو کامل می کند.

ویولن سِل

بر خلاف ویولن و ویولن آلتو، ساز ویولن سل به علت حجم بزرگ آن روی شانه نوازنده قرار نمی گیرد. برای نواختن این ساز، نوازنده روی صندلی می نشیند و ساز را که پایه ای در انتهای آن است، روی زمین و بین دو زانوی خود قرار می دهد و می نوازد. دسته ویولن سل بالای شانه چپ نوازنده قرار می گیرد و نوازنده آرشه را به صورت افقی روی سیم ها می نوازد.

ویولن سل از نظر سطح زیر و بمی پایین تر و بم تر از ویولن و ویولن آلتو است. از نظر وسعت صوتی گسترده است و از نظر حوزه صوتی با سازهای دیگر زهی تداخل دارد. از نظر طنین، صوتی بسیار قوی، زنگ دار و غنی ایجاد می کند و چابک تر از کنترباس است. ویولن سل قادر به اجرای بسیاری از تکنیک های سازهای ویولن و آلتو است. سیم اول این ساز صدای درخشان و سیم بم آن صدای ضخیم تولید می کند.

موسیقی برای ویولن سل در کلید دو، فا، سُل قابل نگارش است، اما کلید فا برای نت نویسی قطعات مربوط به این ساز متداول تر است. ویولن سل در هم نوازی معمولاً همانند بخش باس آوازی به تامین پایه هارمونی و به ندرت به اجرای ملودی نیز می پردازد. ویولن سل با ترکیب دیگر سازها بسیار موفق عمل می کند. رایج ترین این ترکیبات عبارتند از ترکیب ویولن سل و کنترباس، ویولن سل و فاگوت، ویولن سل و کلارینت باس، ویولن سل و هورن.

راهنمایی: باس پایین ترین میدان میان همه بخش های صوتی انسان است. بسیار قوی می باشد و در هم سرایی پایه هارمونی را تامین می کند.

کُنترباس

بزرگترین ساز از خانواده سازهای زهی آرشه ای ساز کنترباس (دابل باس) است. برای اجرای این ساز، نوازنده می ایستد و ساز را در کنار خود می گیرد و به گونه ای که دسته آن بالاتر از شانه سمت چپ نوازنده قرار می گیرد و آن را مانند ویولن سل با کشیدن افقی آرشه می نوازد. کنترباس پایین ترین سطح زیر و بمی و کمترین وسعت صوتی را در سازهای زهی دارد و صوت حاصله از آن یک اکتاو پایین تر از سطحی است که در پارتیتور نوشته شده است.

کنترباس از نظر طنین، صوتی قوی، پُر، ضخیم و زنگ دار دارد. اما کمتر از همه سازهای زهی چابک است. در هم نوازی، مانند بخش باس به تامین پایه هارمونی می پردازد و معمولاً بخش ویولن سل را در یک اکتاو بم تر مضاعف می کند.

به سبب ضخامت و سنگینی سیم ها، کنترباس از سازهای زهی دیگر کندتر است. همچنین به علت دشواری اجرا، بندرت ملودی اجرا می کند، اما گهگاه در اجرای قسمتی از ملودی سهیم است.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «آشنایی با انواع سازهای خانواده ویولن»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا کتاب اطلاعات عمومی موسیقی، نوشته ی محمدرضا آزاده فر از نشر نی، منتشر شده در 1394 با شابک 978-964-185-378-7 به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.