هورمون چیست؟

هورمون نوعی پیام‌رسان شیمیایی است که توسط غده های درون ریز بدن ترشح می شود. هورمون‌ها موادی هستند که برخی از اعمال خاص بدن از جمله رشد، تولید مثل و متابولیسم (سوخت و ساز بدن) را تنظیم می کنند.

غده های اصلی درون ریز بدن عبارتند از: هیپوفیز، تیروئید، پاراتیروئید، تیموس، پانکراس، فوق کلیوی، بیضه ها و تخمدان ها. این غده ها در مجموع حدود 25 نوع هورمون را به درون خون ترشح می کنند. کاهش یا افزایش میزان هورمون‌ها موجب بروز اختلالات و بیماری هایی نظیر دیابت، گواتر، ژیگانتیسم و نانیسم می شود.

غدد درون ریز غده هایی هستند که مجرای معینی برای ترشح هورمون‌هایی که سلول های تشکیل دهنده آنها می سازند، ندارند. در چنین غده هایی، هورمون‌ها بطور مستقیم به درون خون می ریزند. در مقابل، غده هایی مثل غدد مولد عرق و بزاق نیز وجود دارند که ترشحات خود را از طریق مجرایی معین به بیرون بدن و یا درون لوله گوارش می ریزند.

نقش هورمون ها در بدن

هورمون رشد

غده هیپوفیز زیر مغز قرار دارد. این غده هورمون‌هایی ترشح می کند که مسئول تنظیم اعمال سایر غدد هستند. یکی از هورمون‌هایی که از غده هیپوفیز ترشح می شود، هورمون رشد است که رشد بدن را کنترل می کند. کاهش یا افزایش شَدید هورمون رشد باعث رشد غیر عادی می شود. کاهش شَدید میزان این هورمون در کودکی سبب کوتاه قدی مفرط یا نانیسم می شود. افزایش بیش از حد آن در کودکی، شخص را به ژیگانتیسم یا بلند قدی مفرط مبتلا می کند.

تیروکسین

غده تیروئید هورمونی به نام تیروکسین ترشح می کند که هورمونی یددار است. کمبود آن در کودکان موجب اختلال در رشد و نمو عمومی بدن و کوچک ماندن مغز می شود. تیروکسین، اکسیداسیون مواد غذایی را در بدن کنترل می کند. بنابراین کمبود آن می تواند موجب چاقی شود. کم کاری تیروئید موجب بیماری گواتر (بزرگ شدن غده تیروئید) می شود. کمبود ید در رژیم غذایی نیز می تواند باعث بزرگ شدن غده تیروئید شود. بنابراین با مصرف نمک های یددار می توانیم از مبتلا شدن به بیماری گواتر جلوگیری کنیم.

پاراتورمون

غده پاراتیروئید شامل چهار غده کوچک است که در مجاورت غده تیروئید قرار دارد. هر یک از این غده ها به اندازه یک دانه برنج هستند. هورمون غدد پاراتیروئید، پاراتورمون نام دارد. پاراتورمون میزان یون کلسیم را در خون تنظیم و تثبیت می کند. کمبود این هورمون باعث کاهش میزان یون کلسیم در خون می شود. یون کلسیم نقش مهمی در بسیاری از فعالیت های سلولی بدن از جمله سلول های ماهیچه ای و عصبی دارد. پاراتورمون با تاثیری که روی کلیه ها، روده ها و استخوان ها می گذارد، مقدار کلسیم خون را افزایش می دهد.

غده تیموس

غده تیموس در نزدیکی جناغ سینه و جلوی نای قرار دارد. اندازه این غده در کودکان، بزرگ است؛ ولی بتدریج تحلیل می رود و در زمان بلوغ به حداقل اندازه خود می رسد. تیموس در فعالیت های ایمن سازی بدن، بخصوص در دوران کودکی نقش دارد.

گلوکاگون و انسولین

غده پانکراس یا لوزالمعده دو هورمون ترشح می کند که عبارتند از گلوکاگون و انسولین. نقش اصلی این دو هورمون، تنظیم میزان قند خون است. انسولین موجب کاهش قند خون و گلوکاگون باعث افزایش آن می شود. کاهش نسبی انسولین یا کم شدن میزان حساسیت سلول ها نسبت به آن موجب بیماری دیابت یا قند می شود.

آلدوسترون، کورتیزول و هورمون‌های جنسی

غده فوق کلیوی انسان، بالای هر کلیه و چسبیده به آن است. این غدد دارای دو بخش قشری و مرکزی هستند. بخش قشری غده فوق کلیوی هورمون‌های آلدوسترون، کورتیزول و هورمون‌های جنسی ترشح می کند. آلدوسترون میزان سدیم خون را تنظیم می کند. کورتیزول موجب التیام زخم ها، افزایش قند خون و رفع التهاب بافت ها می شود و به بدن در مقابله با شرایط ناگوار بدنی و محیطی مثل بیماری، شوک های عصبی و عاطفی، عفونت های میکروبی، گرما و سرما یاری می دهد.

علاوه بر این دو هورمون، بخش قشری غده فوق کلیوی هر دو نوع هورمون جنسی نر و ماده را نیز به میزان بسیار کم ترشح می کند و باعث می شود در بدن هر یک از جنس های ماده یا نر هورمون جنس دیگر نیز وجود داشته باشد. از بخش مرکزی غده فوق کلیوی هورمونی به نام آدرنالین ترشح می شود که تشدید کننده و تقویت کننده اثر اعصاب سمپاتیک است. آدرنالین به هنگام خشم، ترس، فرار و… ترشح شده، موجب فراهم آمدن نوعی حالت آماده باش در بدن می شود. این هورمون ضربان قلب را افزایش می دهد. در نتیجه فشار خون زیاد می شود و خونرسانی به عضلات افزایش می یابد.

تستوسترون

بیضه ها مسئول ترشح هورمون جنسی نر یعنی تستوسترون هستند. تخمدان ها دو نوع هورمون جنسی ماده یعنی استروژن و پروژسترون ترشح می کنند.

امروزه دانشمندان می توانند بطور مصنوعی هورمون تولید کنند و برای درمان اختلالات هورمونی استفاده نمایند. هورمون‌های جنسی مصنوعی به عنوان قرص های ضد بارداری بکار می روند.

منابع

1. کتاب چرا، چطور، چگونه؟ نوشته دکتر سونیتا گوپتا و دکتر نینا آگراوال. ترجمه پریسا همایون روز و پریچهر همایون روز. موسسه نشر و تحقیقات ذکر. تیر 1393.