ژئوپارک جهانی قشم: اولین ژئوپارک ایران و خاورمیانه

جزیره قشم به عنوان بزرگترین جزیره خلیج فارس، با پهنه ای حدود 1600 کیلومتر مربع به شکل دلفین در تنگه هرمز در سواحل جنوبی ایران واقع است. جزیره قشم، در برگیرنده اولین ژئوپارک ایران و خاورمیانه به عنوان یکی از نقاط بی همتای جهان است که کلکسیونی از پدیده ها و جاذبه های ارزشمند و زیبای زمین شناختی، طبیعی، تاریخی و فرهنگی را در خود جای داده است.

قشم دنباله جنوبی رشته کوه زاگرس است و مانند نمونه کوچکی از زاگرس، بیشتر ساختارها و فرم های آن را نمایش می دهد. روند طاقدیس ها در قشم مطابق با همین روند در زاگرس است.

در این مقاله شما می توانید با جاذبه های گردشگری جزیره قشم آشنا شوید.

طاقدیس های بزرگ،‌ گنبدهای نمکی،‌ دره های عرضی نسبت به امتداد ساحل با مورفولوژی زیبا و اسرارآمیز،‌ رخنمون های آشکار، لایه بندی های مشخص، انواع ریخت های فرسایشی، غارهای نمکی و چشم اندازهای دیدنی و منحصر به فرد از جمله پدیده های زمین شناختی در قشم هستند.

علاوه بر پدیده های زمین شناسی، ژئوپارک قشم دارای پدیده ها و زیبایی های فرهنگی،‌ اجتماعی و طبیعی است. ده ها گونه پرنده مهاجر و محلی،‌ انواع آبزیان، خزندگان، دلفین ها، دو گونه کمیاب و در خطر نابودی لاک پشت‌ های دریایی (لاک پشت عقابی و سبز) و وجود نوعی ماهی دوزیست به نام گل خورک را می توان از جمله جاذبه های زیستی این جزیره دانست.

قشم، تلاقی طبیعت بی جان، حیات، تاریخ و فرهنگ

برخی از جاذبه های قشم به گونه ای است که از نظر ماهیت شکل گیری نمی توان آنها را به تنهایی از یک دیدگاه مورد توجه قرار داد. جنگل های حرا و مجموعه های مرجانی از جاذبه های مشترک زمین شناختی – زیستی هستند.

جنگل های حرا علاوه بر ویژگی های زیستی با توجه به اینکه در «ناحیه بین جزر و مدی» واقع شده‌ اند،‌ از دیدگاه زمین شناسی نیز دارای اهمیت هستند. بطورکلی این ناحیه از دیدگاه رسوب شناسی و زمین شناسی دریایی ویژگی های قابل توجهی دارد که نظر کارشناسان این رشته ها را به خود جلب می کند.

مرجان ها در بخش هایی از آب های جنوب و جنوب غربی جزیره، قابل مشاهده هستند. این پدیده در حیات بسیاری از جانداران ناحیه و شکل گیری یک اکوسیستم کوچک نقش دارد و جذابیت های زیادی برای گردشگران و همچنین محققان ایجاد کرده است.

در قشم نمونه های فراوانی از آثار تاریخی و فرهنگی نیز وجود دارند که مهم ترین آنها عبارتند از: سدها و بندهای قدیمی، قلعه پرتغالی ها، غارهای خربس، چاه های تلا و قبرستان های تاریخی. هنرهای دستی در میان زنان قشم رونق زیادی دارد. همچنین مردان مهارت های لنج سازی و ماهیگیری را از سال های بسیار دور در جزیره حفظ کرده اند. گفتنی است آداب و رسوم و مراسم گوناگونی در بخش های مختلف جزیره در طول سال اجرا می شود.

بهشت ژئوتوریسم

آنچه قشم را به یک استثناء تبدیل کرده و موجب ثبت آن در مجموعه ژئوپارک های جهان شده است، قرار گرفتن مجموعه ای از پدیده ها در یک جزیره است. آنچه در کمتر جایی از دنیا می توان آن را یافت. ژئوپارک قشم در سال 1385 شمسی با مساحت حدود 300 کیلومتر مربع در بخش‌ غربی جزیره قشم به ثبت رسید. این ژئوپارک در سال 1396 با پوشش سراسری جزایر قشم و هنگام و مساحتی برابر با 2063 کیلومتر مربع، یکی از ژئوپارک های بزرگ جهان در شبکه ژئوپارک های جهانی یونسکو است.

ژئوپارک قشم به دلیل موقعیت استراتژیک خود در خلیج فارس از اهمیت بالایی برخوردار است و نماینده منطقه ای میان ژئوپارک های آسیای شرقی و اروپایی است. ژئوپارک جهانی قشم نخستین منطقه در کشور است که در آن با استفاده از همیاری و مشارکت جامعه محلی، به حفاظت از میراث زمین شناختی، طبیعی و فرهنگی توجه ویژه ای می شود. در این ژئوپارک با بکارگیری ابزارهای گوناگون تفسیر و تبیین، پدیده ها و فرآیندهای زمین شناختی به گردشگران معرفی شده و اقتصاد جامعه محلی از طریق گردشگری رونق و توسعه می یابد.

ژئوسایت های ژئوپارک جهانی قشم

ژئوسایت های بیست و پنجگانه ژئوپارک قشم،‌ شامل جاذبه های زمین شناختی، طبیعی و فرهنگی هستند که هر یک به گونه ای بیانگر تاریخچه تشکیل و تکامل جزیره به شمار می روند. شاخص ترین ژئوسایت، مجموعه گنبد نمکی و غار نمکدان است که پدیده ای کم نظیر در جهان به شمار رفته و عنوان طولانی ترین غار نمکی جهان را نیز به همراه دارد. همچنین ژئوسایت جنگل دریایی حرا که دارای دو عنوان مهم «ذخیرگاه زیست کره» و «منطقه حفاظت شده» است، علاوه بر جاذبه های طبیعی زیبا، ویژگی های زمین شناختی برجسته ای نیز دارد که اهمیت آن را دو چندان می کند. این ژئوسایت علاوه بر ارزش های زیستی دارای ارزش های زمین شناختی نیز بوده و موضوع رسوب شناسی آن اهمیت ویژه ای دارد.

در ژئوپارک قشم برنامه های پژوهشی و مطالعات مستمر برای افزایش تعداد ژئوسایت ها و توسعه ژئوپارک در حال انجام است، به گونه ای که این جزیره مقصدی نام آشنا برای پژوهشگران، اساتید و دانشجویان در رده تحصیلات تکمیلی است. با حمایت مدیریت ژئوپارک قشم، شبکه ای از «همیاران محلی» آموزش دیده به ارائه خدماتی از قبیل راهنمایی تورها، اسکان گردشگران، پذیرایی با غذاهای محلی و ارائه و فروش صنایع دستی و تولیدات محلی می پردازند. خدمات ارائه شده بر اساس استانداردها و چهارچوب هایی است که مدیریت ژئوپارک برای همیاران تعیین کرده است.

استفاده از اقامتگاه های محلی فرصتی مناسب برای گردشگرانی است که به تجربه‌ فضاهای بکر و سنتی و زندگی در میان مردم محلی علاقمند هستند. این امر کمک فراوانی به اشتغال و رونق اقتصادی جامعه محلی قشم کرده و بخش قابل توجهی از نیروی کار فعال را به خود اختصاص داده است. در ادامه به معرفی این جاذبه های دیدنی خواهیم پرداخت.

دره ستاره ها

در قلب جزیره قشم، در نزدیکی روستای برکه خلف نمونه ای کم نظیر از چشم اندازها و پدیده های فرسایشی وجود دارد که موجب شگفتی گردشگران می شود. مردم محلی بر این باور هستند که روزگاری ستاره ای از آسمان به قلب جزیره افتاده و در برخورد با زمین، این ساختار را پدید آورده است. به همین دلیل در اصطلاح محلی این منطقه «استاره کفته» و گاه «ستاره افتاده» نامیده می شود.

این اشکال گوناگون حاصل فعالیت باد و باران و رگبارهای فصلی است که با فرسایش بی وقفه خود،‌ در زمانی طولانی این شاهکار کم نظیر طبیعی را به وجود آورده است. بازدید از دره ستاره ها در سکوت شب های مهتابی که آسمان و ستاره ها به زمین بسیار نزدیک احساس می شوند، شگفت انگیز است. در این ژئوسایت یک ساختمان ویزیتور سنتر وجود دارد که به ارائه اطلاعات به گردشگران می پردازد. همچنین مرکزی برای فعالیت های آموزشی – ترویجی است.

جنگل دریایی حرا

مهم ترین سایت زیستی جزیره، جنگل دریایی حرا است که بزرگترین جامعه درختان حرا از گونه «بوعلی سینا» در خلیج فارس است. این منطقه زیستگاه انواع جانوران آبزی، دوزیست و پرندگان مختلف است و در دو فهرست مهم «منطقه حفاظت شده» و «ذخیرگاه زیست کره» به ثبت رسیده است. ویژگی های زمین شناختی و رسوب شناسی این سایت نیز ارزش و اهمیت بالایی دارند.

دریا با بستر گسترده گلی در این منطقه و درختان حرا، میزبان گونه های پُر شماری از ماهی ها، دوزیستان و پرندگان مهاجر یا محلی هستند. از این میان می توان به گونه های در خطر انقراض تحت حمایت اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN) اشاره کرد. بسیاری از ساکنان روستاهای اطراف جنگل حرا بطور مستقیم در فعالیت های مربوط به طبیعت گردی در این منطقه مشارکت دارند. بنابراین ژئوپارک قشم یک برنامه مستمر و بلندمدت آموزشی را برای جامعه محلی پیرامون جنگل حرا با هدف حفاظت و بهره برداری پایدار اجرا می کند.

بر اساس موافقت سازمان حفاظت میحط زیست و ژئوپارک قشم، این محدوده در درون مرز ژئوپارک قشم قرار گرفت. مدیریت حفاظت از آن با سازمان حفاظت محیط زیست است و ژئوپارک قشم مدیریت بهره برداری گردشگری و آموزشی آن را بر عهده خواهد داشت.

دره تندیس ها

این ژئوسایت با مساحت نسبتاً زیاد، نمایشگاهی از پدیده های فرسایشی و ژئوموروفولوژی است. انواع تپه های منفرد و دودکش های جن در کنار فرم های فرسایشی دیدنی، از جاذبه های این ژئوسایت به شمار می روند. ژئوسایت دره تندیس ها در بخش مرکزی جزیره قشم واقع شده و یکی از سایت های گسترده و پهناور ژئوپارک قشم است. این دره به دلیل وجود آشکار فرسایشی و احجام طبیعی پُر شمار و دیدنی، این نام را به خود گرفته و در واقع بخش بازمانده از فرسایش سازنده های منطقه است.

دره تندیس ها در سازنده هایی شامل تناوبی از مارن ها و مارن های ماسه ای سبز زیتونی و خاکستری رنگ ضخیم لایه و توده ای همراه با لایه های ماسه سنگی متوسط تا ضخیم‌ لایه کرم و نخودی رنگ دارای فسیل شکل گرفته اند. عوامل فرسایشی مانند آب های جاری ناشی از بارندگی ها باعث تخریب و گسترش سریع تر لایه های سست از طریق وجود درزه ها می شوند. این بخش ها با افزایش فرآیند فرسایش به صورت ستون های مجزا و منفرد در این ناحیه دیده می شوند.

گنبد نمکی و غار نمکدان

گنبد نمکی نمکدان، مهم ترین و ارزشمندترین ژئوسایت در ژئوپارک قشم است. طولانی ترین غار نمکی جهان (با ژرفای 6600 متر) نیز در آن قرار دارد. این مجموعه شامل گنبد نمکی نمکدان، لایه های رنگارنگ نمک، غارهای نمک، چشمه نمکی و دیگر پدیده های وابسته به گنبدهای نمکی است. این ژئوسایت در سال 1388 در فهرست آثار طبیعی ملی به ثبت رسیده است.

داستان تشکیل گنبد نمکی بسیار شنیدنی است. لایه های نمک در ابتدا در اعماق زمین وجود داشته اند و با گذشت زمان به سطح های بالاتر راه یافته اند. چون نمک‌ ها دارای خاصیت شناوری هستند و وزن حجمی آنها از وزن سنگ های اطراف شان کمتر است، سنگ ها را کنار زده و به بخش های بالایی از زمین رسیده اند. گاهی نمک ها حین بالا آمدن، سنگ های بسیار قدیمی را از عمق چند کیلومتری به سطح زمین آورده اند.

غار نمک در جنوب خاوری گنبد نمکی نمکدان واقع شده و بر اثر انحلال سنگ نمک و تشکیل راهروها و مجاری زیر زمینی عبور آب های سطحی تشکیل شده است. در سطوح داخلی غار علاوه بر ساختارهای مختلف فرسایشی، بلورهای گل کلمی نمک و استالاگتیت های رشته ای نیز شکل گرفته است.

تنگه چاهکوه

تنگه چاهکوه در بخش شمال غربی جزیره در نزدیکی روستای چاهوی شرقی قرار دارد. یک پدیده منحصر به فرد و اعجاب انگیز؛ هنر فرسایش آب در سازنده های ماسه سنگ آهکی، فرم های دیدنی و خاص در دیواره تنگه پدید آورده که هر بیننده ای را محو خود می کند. با این حال، فرسایش آبی یک عامل ثانویه در شکل گیری این تنگه به شمار می رود. این فرسایش در واقع در امتداد یک درزه و شکستگی اصلی رخ داده است.

یکی از ویژگی های سازنده زمین شناسی تنگه چاهکوه، غیر قابل نفوذ بودن آن در برابر آب است. این عامل موجب می شود آب در درون آن جاری شده و درز و شکاف های آن را پُر کرده و بفرساید. مردم محلی از این خاصیت سازند تنگه استفاده جالبی کرده اند و با حفر گودال هایی در کف تنگه، امکان گردآوری و ذخیره آب باران را فراهم نموده اند. با توجه به خشک بودن جزیره و ارزش زیاد آب باران در قدیم،‌ این ابتکار بسیار ارزشمند و موثر بوده است.

جزایر ناز

مجموعه ای از سه جزیره بسیار کوچک که هنگام جزر به جزیره اصلی قشم وصل می شوند و هنگام مد کامل به عنوان جزایر مستقل از جزیره قشم جدا می شوند. چشم انداز کم نظیر، ساحل بسیار صاف و مسطح و تجمع صدف ها این سایت را به یکی از پُر طرفدارترین جاذبه های جزیره تبدیل کرده است.

مجموعه های مرجانی که در بخش جنوبی این جزایر تشکیل شده اند، یک اکوسیستم غنی دریایی در این بخش به وجود آورده اند. این سایت به دلیل ساحل شنی کم شیب و گسترده خود و ویژگی جالب اتصال و جدایش به جزیره اصلی در هنگام بالا آمدن و پایین رفتن آب دریا،‌ جذابیت زیادی دارد. جزایر ناز در سال 1388 در فهرست ملی آثار طبیعی به ثبت رسیده اند. در شکل گیری این جزایر عملکرد فرسایش جریانات دریایی نقش اصلی را داشته است.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «ژئوپارک جهانی قشم: اولین ژئوپارک ایران و خاورمیانه»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد.