درختان حرا و اکوسیستم مانگرو در خلیج فارس

درختان حرّا از تیره شاه پسندها (Verbenaceae) هستند. این موجودات پیچیده، در بستری شور می رویند. اگرچه پهنه آبی خلیج فارس بطورکلی شوری بالایی دارد، با این حال، ورود آب در حجم مناسبی از طریق رودخانه اروند، از میزان شوری آن تا حدی می کاهد. البته، میزان تبخیر بالای آب در خلیج فارس و دریای عمان باعث می شود تا شوری آب همچنان بالا باشد. بسته بودن سیستم آن برخلاف دریاها و اقیانوس های باز هم تا حدودی مزید بر علت می شود و همگی این عوامل دست به دست هم می دهند تا یک جریان پُر چگال و شور، در سطح این پهنه وسیع آبی، همواره در حال حرکت باشد؛ بطورکلی اکوسیستم دریایی سواحل جنوبی ایران اگرچه شرایط ویژه ای دارد، اما، این وضعیت در رابطه با درختان حرا بسیار متفاوت و اعجاب انگیز است.

میزان شوری در مناطقی که این درختان زندگی می کنند، بسیار بالا و حدود پنج تا شش برابر میزان معمول حد تحمل بالای گیاهان چوبی دیگر است. با این همه، درختان حرا با شرایط این زیستگاه شور کنار آمده اند و به خوبی خودشان را با آن وفق داده اند. این در حالی است که دیگر گیاهان چوبی، در فاصله ای بسیار دورتر از خط ساحلی رشد می کنند و تا آنجا که می توانند خودشان را از دریا دور کرده اند. اما درختان حرا تن به آب داده اند و بی محابا وارد دریای شور شده اند. اگرچه عمق آب در نواحی تحت پوشش گونه حرا که به اصطلاح «خور»‌ نامیده‌ می شود، بیش از سه متر نیست، با این حال، ‌این درختان هر روز در حدود شش تا هفت ساعت در آب غوطه ور می شوند و ارتباط شان با هوا بطور کامل قطع می شود و تنها چیزی که از آنها دیده می شود توده شناوری روی امواج دریا است.

نام جنگل های حرا و ابوعلی سینا با یکدیگر گره خورده و این طبیب کاردان ایرانی، اولین دانشمندی است که گزارشی علمی از این جنگل افسانه ای ارائه کرده است. به همین دلیل، نام درخت حرا در متون علمی به افتخار این دانشمند و بر اساس نام او به عنوان Avicennia marina آورده می شود. نمونه هایی از این درخت اعجاب انگیز را می توان در مرداب های مصر، عربستان و سواحل جنوبی ایران پیدا کرد. در این مقاله شما می توانید با زندگی شگفت انگیز این درختان آشنا شوید..

تولد یک افسانه

درختان حرا توده های در هم پیچیده ای از شاخ و برگ و ساقه ها و تنه هستند؛ ساقه هایشان در جهت های مختلف رشد کرده اند و بدون نظم خاصی در اطراف تنه روییده اند. اینها در حقیقت، فرزندانی هستند که روی تنه مادرشان رشد کرده اند، چرا که در تلاطم امواج دریا و زمین های جزر و مدی ای که این درختان در آن رشد می کنند، جایی برای به خاک افتادن و ریشه در خاک پراکندن نیست. بنابراین تنها محلی که دانه ها می توانند در آن رشد کنند، در پناه تنه اصلی و میان شاخ و برگ های قدیمی تر است.

پس از جوانه زدن، گیاه جوان به پایین سقوط می کند؛ این نوع زایش را به نوعی می توان شیوه ای از زنده زایی تلقی کرد. زنده زایی در گونه ای دیگر از این درختان با نام «چندل»، به صورت کامل انجام می گیرد، چرا که گونه چندل، مقاومت کمتری نسبت به نمک دارد و باید پس از رشد و بالغ شدن از بدنه اصلی گیاه جدا شود؛ اما گونه حرا، نسبت به چندل مقاومت بیشتری نسبت به شوری دارد و می تواند پیش از بلوغ و کامل شدن شاخ و برگ از درخت مادر جدا شود.

درخت حرا زندگی در محل های پست تر را ترجیح می دهد تا هنگام مد، بطور کامل در آب قرار بگیرد و در نواحی ای که بستر دریا بالاتر از میزان مشخصی است، این درخت دیده نمی شود. گیاه جوان پس از پایین افتادن همراه با جزر و مد شَدید دریا، به نقاط کم تحرک تر دریا می رود و به این ترتیب،‌ زندگی مستقل و افسانه ای اش را آغاز می کند.

ریشه در خاک، تن در آب، سر در هوا

حرا موجود غریبی است. ریشه های درخت اصلی وارد خاک می شوند و درخت را در خاک مستقر می کنند. ریشه ها اغلب اسفنجی و هوایی هستند و به صورت سطحی رشد می کنند، بطوریکه بخش زیادی از ریشه ها از خاک بیرون می آیند و در تنفس گیاه نقش مهمی دارند. سیستم تنفسی گیاه با استفاده از ریشه های تخصص یافته ای صورت می گیرد که به صورت جانبی و رو به بالا رشد می کنند و بافت چوب پنبه ای دارند و با تبادلات گازی، شرایط تهویه‌ را برای گیاه فراهم و به این ترتیب به فرآیند تنفس کمک می کنند. این ریشه ها در اصطلاح نوماتوفور (pneumatophore) نامیده می شوند. با این حال،‌ ریشه ها به دلیل میزان بالای نمک موجود در خاک، گستردگی زیادی ندارند و بیشتر اوقات در همان محدوده تنه پراکنده می شوند. خاکی که این ریشه ها در آن رشد می کنند، بیشتر اوقات شامل ترکیبات سدیم کلرید و کلرورهای منیزیم و بسیار شور و قلیایی است. ورود این حجم نمک به راحتی می تواند به گیاه آسیب بزند، بنابراین وجود فشار اسمزی بیشتر (نسبت به خاک)، باعث می شود تا از طریق خاصیت موئینگی جریان آوندی، ریشه ها مانند صافی عمل کنند و تنها آب خالص و عاری از نمک را وارد جسم گیاه شود.

برگ ها و ساقه ها با مواد غذایی که به سختی از آب و خاک می گیرند، رشد می کنند و گسترده می شوند. با این حال، تاج درخت، بیشتر مواقع به دلیل قرار داشتن در معرض جریان آب و جزر و مدهای پیوسته،‌ گستردگی زیادی پیدا نمی کند و کوچک می ماند؛ اگرچه میزان رشد تاج در حدی است که هنگام مد و بالا آمدن دریا بیرون از آب باشد. این سر به هوایی سبب می شود تنفس درخت در زمان مد ممکن باشد.

خوشبوی کوچک

درختان حرا در یک دوره زمانی منظم و کوتاه رشد می کنند، آنها در اواخر تیر تا اوایل مرداد ماه به گل می نشینند و پس از آن بلافاصله میوه می دهند. گل ها زرد رنگ و بسیار کوچک هستند، بطوریکه اندازه آنها به زحمت به چند میلیمتر می رسد. در این زمان،‌ در اطراف درخت رایحه ای بسیار خنک و خوشبو به مشام می رسد که از طریق گل ها تا چندین متر اطراف درخت پراکنده می شود.

میوه ها هم زرد رنگ و کوچک اند و طعمی شیرین و گوارا دارند. این میوه ها بذرهای درخت حرا را در خود جای داده اند. برگ ها هم بیضی شکل هستند و دمبرگ باریکی دارند. سطح رویی آنها براق و چرمی است؛‌ این ویژگی کمک شایانی به این درخت مقاوم می کند. چرمی بودن برگ ها سبب سُر خوردن سریع قطرات آب از سطح برگ می شود و گیاه را هنگام جذر، در مدت زمان کوتاه تری خشک می کند. سطح خاکستری زیر برگ ها هم مانند سپری مانع از آسیب دیدن برگ ها در اثر انعکاس شَدید نور خورشید از سطح آب می شود. همچنین، غده های دفع نمکی که زیر برگ ها قرار دارند هم، سبب خروج نمک وارد شده به گیاه می شوند. این میزان ناچیز نمک، برای تامین خاصیت اسمزی آوندها به گیاه وارد و با استفاده از این ساز و کار از گیاه خارج می شود.

کرانه ای جنگلی به پهنای خلیج فارس

بطورکلی، پراکندگی جنگل های حرا و اکوسیستم مانگرو در ساحل استان های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر، یعنی از خلیج گواتر در استان سیستان و بلوچستان تا ساحل بردخون در استان بوشهر ادامه پیدا می کند. اکوسیستم های مانگروی ایران که مهم ترین زیستگاه های جنگل های حرا هستند، تحت حفاظت قرار دارند و به عنوان پارک ملی، منطقه حفاظت شده و همچنین، ذخیره گاه زیست کره مورد محافظت قرار گرفته اند. خلیج نای بند، گسترده ترین ناحیه پراکنش این جنگل های سحرآمیز است. این پهنه با وسعتی در حدود 400 هکتار، یکی از بزرگترین اجتماعات این درختان کمیاب در حاشیه سواحل خلیج فارس است. غیر از آن، بندر خمیر هم یکی دیگر از زیستگاه های مهم و مناطق اصلی پراکنش این گونه جنگلی در ایران است. این جنگل ها، تا سواحل شرقی آسیا پراکنده شده اند.

زنجیره های غذایی متفاوتی در این جنگل،‌ شبکه غذایی در هم پیچیده ای را ساخته که از زندگی موجودات بسیار زیادی حمایت می کند. در انتهایی ترین قسمت این شبکه به هم تنیده، قارچ ها وجود دارند که در کنار جلبک های میکروسکوپی روی تنه درختان، باعث تجزیه شاخ و برگ های مرده درخت می شوند و غذای مطلوبی را برای ماهیان فراهم می کنند. وجود ماهیان هنگام مد در اطراف این درختان، باعث جذب انواع پرندگان ماهیخوار می شود و گونه های کنار آبزی فراوانی مانند لک لک ها، حواصیل ها و پلیکان ها را به اطراف این درختان می کشاند. بسیاری از این پرندگان، از جمله پلیکان ها روی این درختان لانه می سازند تا با صرف انرژی کمتری بتوانند از ماهی ها تغذیه کنند. همچنین، این درختان، محل های مناسبی برای استراحت انواع خرچنگ ها و میگوها فراهم می آورند.

تهدیدات زیست محیطی

مانند دیگر پهنه های جنگلی، مخاطرات گوناگونی جنگل های حرا و اکوسیستم مانگرو را تهدید می کنند. آفت جنگل های دریایی در واقع همان آب دریا است؛ دریایی که بواسطه نشت نفت و دیگر آلاینده ها در معرض بسیاری از آلودگی ها قرار گرفته است. درختان حرا هم هر روز ساعات طولانی در معرض این آلودگی ها قرار می گیرند. میزان آلودگی که در برخی از لکه ها از میزان استاندارد هم فراتر رفته، حیات این جنگل های اعجاب انگیز را به خطر انداخته است.

با این همه، تهدیدات این اکوسیستم حساس تنها به این مورد ختم نمی شود و مهمان ناخوانده ای که با کشتی های تجاری خودش را به این نواحی رسانده هم، یکی از عوامل تخریب این نوع جنگل های منحصر به فرد است: موش سیاه. این موش که طبق پژوهش های انجام شده، یک گونه غیر بومی در این مناطق است، با جویدن ساقه های جوان، آسیب گسترده ای به این درختان وارد کرده و از طرف دیگر، با تغذیه از تخم پرندگانی که در میان درختان حرا و چندل لانه سازی کرده اند، لطمات جبران ناپذیری به این اکوسیستم خاص دریایی و ساز و کارهای پیچیده روابط بین موجودات زنده و درختان وارد می کند.

از سوی دیگر، نوعی صدف دوکفه ای هم با تخلیه آب توازن کشتی های نفتکش، وارد اکوسیستم دریایی خلیج فارس شده است و با قرار گرفتن روی دانه های تازه روییده درختان، رشد آنها را مختل و مانع گسترش و نوزایی جنگل می شود.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «درختان حرا و اکوسیستم مانگرو در خلیج فارس»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله علی اکبر یالپانیان در مجله دانستنیها، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.