آشنایی با عوامل محیطی موثر در رشد گیاهان
در رشد گیاهان، عوامل متعددی نقش دارند. این عوامل شامل دو دسته عوامل ژنتیکی و عوامل محیطی است. عوامل ارثی بیانگر استعدادهای بالقوه گیاه است و عوامل محیطی زمینه بروز این استعدادها را فراهم می کند. در صورتی که عوامل محیطی شناسایی و به مقدار لازم برای گیاه فراهم شود، رشد گیاه حداکثر خواهد بود. عوامل محیطی موثر بر رشد گیاهان عبارت است از: نور، دما، آب، رطوبت نسبی هوا و خاک.
در این مقاله شما می توانید با عوامل محیطی موثر بر رشد گیاهان آشنا شوید.
نور
نوعی انرژی است که از خورشید ساطع می شود و برای اعمال حیاتی گیاه همانند فتوسنتز لازم است. اگرچه نور خورشید نقش مهمی در رشد گیاه بر عهده دارد، اشعه مستقیم آن برای اکثر گیاهان آپارتمانی مضر است. عکس العمل گیاه نسبت به نور از سه جنبه شدت نور، طول مدت تابش و نورگرایی بررسی می شود. گیاهان از نظر عکس العمل به هر کدام از این جنبه ها به گروه های مختلفی تقسیم می شوند که در اینجا به تقسیم آنها از نظر شدت نور و طول مدت تابش می پردازیم. گیاهان از نظر شدت تابش نور به سه دسته تقسیم می شوند:
- گیاهان سایه دوست: این گیاهان به نور مستقیم آفتاب نیاز ندارند؛ بلکه نیازمند شدت نور بین 25 تا 50 درصد نور طبیعی هستند. گل هایی مانند سرخس، فیکوس، پتوس و عشقه یا پاپیتال از جمله این گیاهان هستند. این گونه گیاهان را می توان با فاصله کمی از پنجره های رو به شمال پرورش داد.
- گیاهان آفتاب دوست: این گیاهان برای رشد مناسب، به شدت نوری معادل 100 درصد نور طبیعی احتیاج دارند. کاکتوس ها، گیاهان گوشتی و رز جزو این گروه محسوب می شوند. این گونه گیاهان را باید با فاصله کمی از پنجره های رو به جنوب که بدون پرده هستند، قرار داد.
- گیاهان سایه آفتاب دوست: نور غیر مستقیم آفتاب نیاز نوری آنها را برطرف می کند. گیاهانی مثل حسن یوسف، سجافی، دراسنا و خورشیدی در این دسته قرار می گیرند. این گونه گیاهان را باید در منازل در کنار پنجره های شرقی یا غربی قرار داد.
تقسیم بندی گیاهان از نظر طول مدت تابش نور خورشید این چنین است:
- گیاهان روز کوتاه: این گیاهان برای گل دهی به کمتر از 12 ساعت روشنایی در شبانه روز نیازمند هستند. از جمله گیاهان این گروه می توان به داوودی، آزالیا و سیکلامن اشاره کرد.
- گیاهان روز بلند: گل دهی در این گیاهان در روزهای بلند که طول دوره روشنایی، حداقل 14 ساعت در شبانه روز باشد، اتفاق می افتد. هورتانسیا، آلاماندا و اطلسی در این دسته قرار می گیرند.
- گیاهان بی تفاوت: تشکیل گل در این گیاهان تابع طول روز نیست. بنفشه آفریقایی، گاردنیا و آبوتیلون از جمله این گیاهان هستند.
دما
دما یکی از عوامل مهم موثر در رشد گیاهان است که در اعمال مختلف گیاه از قبیل فتوسنتز، تنفس، گل دهی و رنگ برگ ها تاثیر می گذارد. گیاهان آپارتمانی از نظر نیاز دمایی به سه گروه تقسیم می شوند:
- گیاهانی که به هوای خنک نیاز دارند. دمای لازم برای رشد آنها حداقل 5 تا 8 درجه و حداکثر 16 درجه سانتیگراد است. آروکاریا، آکوبا، سجافی و بنفشه از جمله این گیاهان محسوب می شوند.
- گیاهانی که به هوای معتدل نیاز دارند. حداقل دمای لازم برای رشد آنها 10 تا 13 درجه و حداکثر 21 درجه سانتیگراد است. هورتانسیا، آزالیا، برگ عبایی، مارچوبه، فیلودندرون و کالادیوم در این گروه قرار دارند.
- گیاهانی که به هوای گرم نیاز دارند. حداقل دما برای رشد این گیاهان 16 درجه و حداکثر 30 درجه سانتیگراد است. کاکتوس ها، آنتوریوم، دیفن باخیا، گلوکسینا و کروتن از این گروه محسوب می شوند.
آب
گیاه مواد معدنی ضروری خود را به شکل محلول در آب توسط ریشه جذب می کند. بخش اعظم اندام های گیاهی از آب تشکیل شده است و در صورتی که گیاه با کمبود آب مواجه شود، شادابی خود را از دست می دهد و از بین می رود. در مقابل، دادن آب زیاد به گیاه موجب بروز کمبود اکسیژن در محیط رشد گیاه می شود و پوسیدگی ریشه و از بین رفتن گیاه را در پی خواهد داشت. همچنین کیفیت آب و میزان املاح موجود در آن نیز در گیاه تاثیر می گذارد. اینکه چه مقدار و در چه فاصله زمانی به گیاه آب بدهیم، نسبت به نوع گیاه متفاوت است.
گیاهان از نظر مقدار آب لازم به گروه های زیر تقسیم می شوند:
- گیاهانی که به آب زیاد نیاز دارند: این گیاهان به مقدار آب زیادی نیاز دارند و بستر کاشت آنها باید همیشه مرطوب باشد. از جمله این گیاهان می توان به نخل مرداب، کروتن، مارانتا، برخی از انواع دراسنا، هورتانسیا و سرخس اشاره کرد.
- گیاهان با نیاز آبی متوسط: این گروه از گیاهان می توانند خشکی را تا حدودی تحمل کنند و سطح خاک گلدان اگر خشک شود، صدمه نمی بینند؛ اما این خشکی نباید طولانی باشد. آروکاریا، بگونیا، پتوس، شفلرا، پیرومیا، بنفشه آفریقایی و فیکوس ها در این دسته از گیاهان قرار دارند.
- گیاهان مقاوم به خشکی: برای این گیاهان، پس از خشک شدن کامل خاک، آبیاری صورت می گیرد. البته تاخیر زیاد در آبیاری، به گیاه صدمه می زند. انواع کاکتوس، سانسوریا، یوکا، سدم و گیاهان گوشتی جزو این گروه از گیاهان محسوب می شوند.
رطوبت نسبی هوا
درصدی از رطوبت که در درجه حرارت و فشار مشخص در هوا وجود دارد، رطوبت نسبی نامیده می شود. هرچه این میزان کمتر باشد، میزان تبخیر و تعرق از گیاه و سطح خاک افزایش می یابد. گیاهان آپارتمانی از نظر نیاز به رطوبت نسبی هوا، به سه دسته تقسیم می شوند:
- گیاهانی که نیاز زیادی به رطوبت هوا دارند: این گیاهان به رطوبت نسبی 75 درصد و بیشتر نیاز دارند. از جمله این گیاهان می توان به سرخس، بنفشه آفریقایی، آگلونما، کروتن، آروکاریا، کالادیوم و فیلودند اشاره کرد.
- گیاهانی که نیاز متوسطی به رطوبت هوا دارند: برای رشد مناسب این گیاهان، رطوبت نسبی هوا باید حداقل در حدود 50 درصد باشد. برگ بیدی، سیکلامن، مارچوبه و فیتونیا از این دسته گیاهان می باشند.
- گیاهانی که نیاز کمی به رطوبت نسبی هوا دارند: این گیاهان رطوبت نسبی اندک تا 25 درصد را تحمل می کنند. برخی از این گیاهان عبارتند از: کاکتوس ها، برگ انجیری و گیاهان گوشتی.
خاک و بستر کاشت
گیاهان، آب و مواد معدنی ضروری خود را از بستر کاشت تامین می کنند. بسترهای کاشت گوناگونی از قبیل خاک باغچه، خاک برگ، خاک کوش، پرلایت، ورمی کولایت، کوکوپیت، پیت ماس، کود دامی و… وجود دارد. اکثر گیاهان برای رشد مناسب به ترکیبی از چند نوع بستر کاشت نیاز دارند.
خاک باغچه
کشت و کار هر ساله باغچه ها و اضافه کردن مقادیری کود دامی به خاک آنها و پوسیدن بقایای گیاهی موجود در آنها موجب شده است که خاک باغچه به عنوان یکی از اجزای مخلوط خاکی خیلی از گل های آپارتمانی استفاده شود. برای استفاده از خاک باغچه لازم است از لایه های بالای خاک استفاده کنیم.
خاک برگ
این خاک در نتیجه تجزیه و پوسیده شدن برگ درختان به وجود می آید. این خاک از نظر مواد غذایی ضعیف است؛ اما به عنوان سبک کننده ترکیب خاکی و برای جذب رطوبت بیشتر در خاک، در اکثر ترکیب های خاکی استفاده می شود. برای تهیه خاک برگ باید برگ درختان را در گودالی بریزیم. در منازل می توانیم از ظروف بزرگ نظیر بشکه های فلزی یا پلی اتیلنی در حیاط یا پشت بام استفاده کنیم. سپس به صورت لایه ای، مقدار کمی آهک و همچنین کود اوره به همراه آب به آن اضافه کنیم. در پایان آنها را فشرده می کنیم و رویشان را با لایه ای از خاک می پوشانیم. بعد از سه تا چهار ماه، خاک برگ را به هم می زنیم و مجدد آب پاشی و فشرده می کنیم. در طول یکسال، این عمل را 3 تا 4 بار تکرار می کنیم و پس از آن بعد از الک کردن، خاک برگ برای استفاده آماده است.
کمپوست
امروزه پس مانده های مواد غذایی منازل در شهرها بخصوص شهرهای پُر جمعیت را پس از جمع آوری و طی مراحلی، به نوعی بستر کاشت تبدیل می کنند که مواد غذایی لازم برای گیاه را دارد و کمپوست نامیده می شود. کمپوست ها به انواع مختلفی از قبیل ورمی کمپوست و کمپوست گوگرددار تقسیم شده، تحت عنوان کود آلی عرضه می شوند و در ترکیب مخلوط خاکی گلدان از آنها استفاده می کنند.
پیت
بقایای گیاهان آبی مردابی است که به شکل نیمه پوسیده تا کاملاً پوسیده عرضه می شود. پیت ها ظرفیت خوبی برای نگهداری آب دارند و دارای انواع مختلفی هستند که از آن جمله می توان به پیت خزه و کوکوپیت اشاره کرد.
- پیت خره: رنگ قهوه ای دارد و ظرفیت نگهداری آب آن حدود ده برابر وزن خشکش است. از این ماده بیشتر برای افزایش نگهداری آب در خاک استفاده می شود. قبل از استفاده از پیت خزه، باید آن را تکه تکه و مرطوب کنیم.
- کوکوپیت: از پوسته نارگیل بدست می آید و در مخلوط خاکی از آن استفاده می شود. این ماده ظرفیت خوبی برای نگهداری آب دارد.
پرلایت
این ماده منشاء آتشفشانی دارد و حدود سه تا چهار برابر وزنش آب جذب می کند. پرلایت به منظور افزایش هوای مخلوط های خاکی و سبک کردن آنها استفاده می شود.
ماسه
به ذراتی گفته می شود که حداکثر قطر ذرات 2 میلیمتر باشد. ماسه رودخانه ای که اصطلاحاً ماسه سیاه نامیده می شود، در باغبانی برای افزایش نفوذپذیری مخلوط خاکی و همچنین ریشه دار کردن قلمه ها استفاده می شود.
کود دامی
کود جامد دامی که در ترکیب مخلوط خاکی استفاده می شود، بهتر است از نوع کود گاوی باشد. کود دامی باید حتماً به صورت پوسیده استفاده شود. همچنین از کود پرندگان در طول دوره پرورش گیاهان به عنوان کود سرک می توان استفاده کرد.
مخلوط های خاکی
گیاهان آپارتمانی برای رشد مناسب به ترکیبی از انواع خاک های ذکر شده نیاز دارند که به آن، مخلوط های خاکی گفته می شود. نمی توان برای همه گیاهان زینتی یک ترکیب خاکی پیشنهاد کرد؛ اما برخی پرورش دهندگان گیاهان آپارتمانی یک ترکیب خاکی را پیشنهاد کرده اند که در صورت دسترسی نداشتن به فرمول خاکی مناسبِ گل ها می توان از آن استفاده کرد. این ترکیب خاکی عبارت است از: یک چهارم خاک باغچه + یک چهارم خاک برگ + یک چهار کود پوسیده دامی + یک چهارم ماسه.
مخلوط های خاکی استفاده شده برای گل های آپارتمانی، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی متفاوتی دارند که می توان به اسیدیته و همچنین میزان املاح موجود در آن (EC) اشاره کرد. گیاهان آپارتمانی را از نظر حساسیت به اسیدیته خاک به دو گروه عمده تقسیم بندی می کنند:
- گیاهان آهک گریز: این گیاهان در محیط اسیدی، رشد مناسبی دارند. بطورکلی خیلی از گیاهان آپارتمانی که برای گل هایشان پرورش می یابند، در این دسته قرار می گیرند. آزالیا، گاردنیا، گلوکسینا، هورتنسیا و سوسن از این گروه محسوب می شوند. برخی از گیاهان برگ زینتی مانند حسن یوسف و سرخس نیز در این دسته قرار دارند. این گیاهان را باید تا می شود با آب باران یا آب جوشیده سرد آبیاری کرد. ترکیب کلی مناسب برای گیاهان آهک گریز: دو قسمت پیت + یک قسمت کمپوست + یک قسمت خاک برگ.
- گیاهان آهک دوست: این گیاهان در محیط قلیایی رشد مناسبی می کنند. کاکتوس ها، داوودی و سنبل از جلمه این گیاهان هستند این گیاهان را می توان با آب معمولی آبیاری کرد. ترکیب کلی مناسب برای گیاهان آهک دوست: یک قسمت خاک باغچه + یک قسمت خاک برگ + سه قسمت ماسه.
ضدعفونی کردن خاک
ضدعفونی کردن بستر کاشت به منظور از بین بردن عوامل بیماری زا صورت می گیرد. برای ضدعفونی کردن خاک روش هایی از جمله ضدعفونی کردن به کمک حرارت مستقیم، به کمک آفتاب و همچنین با سموم شیمیایی وجود دارد. ساده ترین روش برای ضدعفونی کردن خاک در منزل، ریختن خاک مرطوب در یک دیگ و حرارت دادن آن در دمای 75 تا 80 درجه سانتیگراد به مدت نیم ساعت است. در ضدعفونی با سموم شیمیایی از انواع قارچ کش های موجود در بازار استفاده می کنیم که البته به دلیل خطرهای احتمالی، در منزل توصیه نمی شود. در ضدعفونی با آفتاب ابتدا باید بستر کاشت را مرطوب کنیم. سپس آن را در محلی آفتاب گیر مثل پشت بام روی همدیگر انباشته کنیم و بعد با پلاستیک کاملاً بپوشانیم. این عمل در تابستان انجام می گیرد و زمانی که باید خاک زیر پلاستیک باشد، سه تا چهار ماه است. ضدعفونی خاک با آفتاب، سالم ترین نوع ضدعفونی است؛ اما عیب عمده آن طولانی بودن مدتش است.
منابع
مقاله علمی و آموزشی «آشنایی با عوامل محیطی موثر در رشد گیاهان»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا کتاب نزدیکترین گلخانه نوشته محمدحسن باقری از انتشارات بوی شهر بهشت، منتشر شده در سال ۱۳۹۵ با شابک ۶-۰۳۷-۳۷-۶۰۰-۹۷۸ به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.
