آیا آنچه حس می کنید قبلاً دیده اید را واقعاً دیده اید؟
شاید تا به حال برایتان پیش آمده باشد که به شهری برای اولین بار سفر کنید و به مکانی دیدنی بروید و حین مشاهده آنجا ناگهان حس کنید که همه چیز در نگاه تان آشنا است و انگار در زمانی دور آن مکان را دیده اید. حتی ممکن است این حس را در جمع دوستان تان داشته باشید؛ مثلاً دور میزی نشسته اید و شام می خورید و با یکدیگر درباره مسائل روز حرف می زنید، اما ناگهان احساس می کنید که تمام صحنه ها از جمله بحث جاری، میز شام و جمع دوستان را قبلاً دیده و آنها را تجربه کرده اید. از این حالت با نام دژاوو (به فرانسوی: déjà vu – به انگلیسی: Already Seen) یا آشناپنداری یاد می شود. دژاوو کلمه ای فرانسوی و به معنای «قبلاً دیده شده» است.
دژاوو پدیده ای روانشناسی و نسبتاً پیچیده است و نظریات متفاوت بسیاری پیرامون اینکه «چرا دژاوو رخ می دهد؟» وجود دارد. هر چند که هنوز نتایج قطعی برای آن ثابت نشده است، با این حال شما می توانید بررسی اجمالی از دژاوو را در ادامه مطالعه کنید.
پژوهشگری سوئیسی به نام آرتور فانکهاوسر معتقد است چندین حالت دژاوو و حقایق مرتبط به آن وجود دارد و در واقع بهتر است که با جزئیات روی این پدیده مطالعه شده و تفاوت های ریز میان تجربیات مشخص شوند. دو حالت بروز دژاوو از نظر فانکهاوسر عبارتند از:
- دژاوو به معنای قبلاً دیده شده
- دژاوو به معنای قبلاً تجربه شده یا زندگی شده
در پژوهشی که سال 2003 گروهی از دانشمندان دانشگاه کوماموتو در ژاپن انجام دادند بیش از 70 درصد مردم اظهار داشتند که حالت هایی از دژاوو را تجربه کرده اند و بیشترین میزان تجربه مربوط به افراد بین 15 تا 25 سال بوده است.
افرادی که از حملات صرع رنج می برند، می توانند دژاوو را در مدت وقوع حملات یا لحظه های بین تشنج ها تجربه کنند. دژاوو با صرع لوب گیجگاهی (Temporal lobe) در ارتباط است.
از آنجایی که این اتفاق هم در افراد با دلایل پزشکی خاص و هم در افراد سالم رخ می دهد، باعث ایجاد سوال های بسیاری شده است که چرا و چگونه این پدیده پیش می رود؟
روانکاوهای بسیاری دژاوو را به یک امر فانتزی ساده یا مرتبط با پایان دادن یک رویا نسبت می دهند، در حالی که برخی روانپزشکان آن را نتیجه عدم تطابق مغز می دانند که باعث می شود اتاق کنترل مرکزی بدن در تشخیص حال و گذشته دچار اشتباه شود. بسیاری از فراروانشناسان بر این باور هستند که این پدیده به تجربه ای در زندگی گذشته افراد بر می گردد. البته مشخص است که باید در این زمینه تحقیقات بیشتر و گسترده تری انجام شود؛ اما حالت زودگذر و غیر قابل پیش بینی بودن آن، بررسی چگونگی عملکرد و مطالعه اش را مشکل کرده است.
با این حال اولین اسکن های مغزی که از این پدیده تهیه شده است، نشان می دهند مغز در حال بررسی خاطرات می باشد. پیش از این، تصور می شد که دژاوو در اثر خاطرات جعلی رخ می دهد اما گروهی از پژوهشگران به سرپرستی آکیرا اُکانر در دانشگاه سنت اندروز انگلیس خلاف این نظریه را نشان دادند. این گروه به اشخاص مورد آزمایش فهرستی از کلمات مرتبط مانند بالش، شب، تختخواب و رویابینی و… ارائه دادند، اما کلمه کلیدی و ارتباطی آنها را که خوابیدن است، نگفتند. پس از گذشت مدت زمانی، از فرد درباره آنچه شنیده است سوال می شود، او فکر می کند که آن کلمه کلیدی را هم شنیده است و این نمونه ای از خاطرات جعلی است. برای ایجاد حس دژاوو، سرپرست گروه پژوهشی ابتدا از داوطلبان پرسید آیا واژه ای که با حرف خ (S) آغاز شود را شنیده اید؟ و آنان پاسخ منفی دادند. این جواب نشان می دهد زمانی که از آنها سوال شد آیا کلمه خوابیدن (Sleep) را شنیده اید قادر بودند به یاد بیاورند که نشنیده اند اما همزمان هم، این کلمه به نظرشان آشنا می آمد.
تیم تحقیقاتی دانشگاه سنت اندروز با استفاده از روش fMRI (تصویرسازی تشدید مغناطیسی کارکردی) که نوعی روش تصویربرداری در MRI است، مغز 21 نفر از داوطلبان را در زمان تجربه دژاوو اسکن کردند. پیش از دستیابی به نتایج، انتظار می رفت که ناحیه هایی از مغز که درگیر خاطرات هستند، مانند هیپوکامپ که مرکز یادگیری است، هنگام این پدیده فعال باشند اما این تحقیق عکس این موضوع را نشان داد. زیرا نواحی قدامی مغز که در تصمیم گیری نقش دارند، فعال بود.
آکیرا اُکانر بر این باور است که احتمالاً نواحی قدامی مغز لا به لای خاطرات مان در حال کنترل این مسئله هستند که آیا انواعی از اشتباه خاطره ای وجود دارد یا خیر تا در صورت وجود هشدار دهند. در واقع میان آنچه واقعاً تجربه کرده ایم و آنچه فکر می کنیم تجربه کرده ایم، تضاد و درگیری است. استفن کوهلر از دانشگاه انتاریوی غربی در کانادا می گوید: «این نتایج نشان می دهد که احتمالاً هنگام بروز دژاوو مغز دچار تعارض و ناسازگاری در تفکیک سازی امور می شود.» او ادامه می دهد: «ما هنوز نمی دانیم که دژاوو مفید است یا نه. ممکن است تجربیات آن مردم را هوشیارتر کند. زیرا آنها متوجه می شوند که نباید خیلی هم به حافظه شان اعتماد کنند. اما در این زمینه هنوز شواهدی در دست نداریم.»
نتیجه گیری فعلی
اگر صحت نتایج تحقیقات آکیرا اُکانر اثبات شود به این معنا خواهد بود که دژاوو علامتی است که می گوید دستگاه کنترل حافظه مغز شما به درستی کار می کند و شما در به یاد آوردن وقایع کمتر دچار خطا می شوید. این با آنچه که ما قبلاً درباره اثرات سن روی حافظه می دانستیم تطابق دارد. زیرا دژاوو در افراد جوان تر بیشتر و در افراد مسن، کمتر رخ می دهد. اُکانر می گوید: «ممکن است دستگاه کنترل عمومی حافظه رو به افول باشد و همین مسئله سبب می شود که قدرت تشخیص خاطرات اشتباه در شما کاهش یابد.» او در ادامه توضیح می دهد: «اگر کسی هرگز دژاوو را تجربه نکرده، می تواند به این معنا باشد که از اول، دستگاه کنترل حافظه بهتری داشته است. بنابراین وقتی خاطرات اشتباه نمی سازد علتی هم برای اینکه دژاوو را تجربه کند وجود ندارد.»
[toggle title=”برای مشاهده منابع اینجا کلیک کنید.” state=”close” ]
مقاله علمی و آموزشی «آیا آنچه حس می کنید قبلاً دیده اید را واقعاً دیده اید؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا گزارش فائزه پورمتشکر در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.
[/toggle]
