پروژه ناکام توسعه دسترسی به اینترنت فیسبوک چه ویژگی هایی داشت؟
امروزه بسیاری از ما حتی نمی توانیم یک لحظه زندگی بدون اینترنت را تصور کنیم. با وجود این در حال حاضر بیش از چهار میلیارد نفر در سراسر دنیا همچنان به اینترنت دسترسی ندارند. اما حالا شرکت هایی مانند گوگل، فیسبوک و اسپیس ایکس در تلاش هستند با ابداع راه حل هایی نامعمول بتوانند اینترنت مورد نیاز دست کم بخشی از مناطقی را که از زیرساخت و امکانات لازم برای اتصال به اینترنت محروم هستند، تامین کنند.
در این میان طرح فیسبوک برای ساخت پهپاد بلندپرواز در سال های گذشته سر و صدای زیادی به پا کرد. طرحی که با دست اندازهای فراوان روبرو شد و در نهایت فیسبوک همین چند وقت پیش از توقف آن خبر داد. طرحی که زمانی مبنای پروژه internet.org (همان برنامه اینترنت آزاد فیسبوک) بود، حالا دیگر فقط یک رویا است.
اما این رویا دقیقاً چگونه شروع شد و قرار بود به کجا برسد؟ در این مقاله شما می توانید با جزئیات طرح اینترنت فیسبوک آشنا شوید.
همزمان با سپیده دم یکی از روزهای گرم تابستان 2016 چهار موتور ملخی که رفته رفته در حال شتاب گیری بودند، سکوت بیابان آریزونای آمریکا را شکستند. این موتورها به پهپادی غول آسا متصل بودند که تلاش می کرد با رسیدن به سرعت مناسب از روی باند بلند شود. این اولین پرواز همان پرنده فلزی ای بود که فیسبوک امید زیادی به آینده آن داشت؛ هواپیمای بدون سرنشینی که با وجود ابعاد بزرگ خود قرار نبود هیچ نوع بار یا سرنشینی را با خود حمل کند، اما با خود یک پرتوافکن لیزری را حمل می کرد که فیسبوک امیدوار بود به مدد آن بتواند اینترنت مورد نیاز مناطقی را که به آن دسترسی ندارند، تامین کند.
اولین پرواز این پهپاد که فیسبوک آن را آکویلا (Aquila) می نامید، 96 دقیقه طول کشید. آکویلا سال بعد تا پیش از آنکه فیسبوک نسبت به ادامه دادن این برنامه دچار تردید شود، یک پرواز دیگر هم انجام داد. هسته اصلی طرح جاه طلبانه و رویاگونه فیسبوک در حقیقت بر ساخت تعداد زیادی از این پهپادهای بزرگ با کارآیی بالای آیرودینامیکی و ماندگاری درازمدت در آسمان استوار بود. پهپادهایی که به کمک هم قرار بود اولین شبکه اینترنت پرنده دنیا را به وجود آورند؛ اینترنتی که نه تنها فراگیر بلکه سریع هم باشد، هر چند که حتی همان زمان هم اما و اگر کم نداشت. با این حال اگر کمی خوشبینانه به این طرح نگاه کنیم، شاید بشود آن را راه حلی برای پُر کردن رخنه های موجود در پهنه دسترسی عموم مردم به اینترنت دانست.
پرنده سبک
تا پیش از نخستین آزمایش پروازی، فیسبوک بیش از دو سال درگیر توسعه این پهپاد بود. پهپادی که در نسخه نهایی خود قرار بود با تکیه بر انرژی خورشیدی بدون توقف برای 90 روز پرواز کند. برای رسیدن به این هدف بلندپروازانه، طراحان هواپیما همه تلاش خود را کردند تا هواپیما تا حد ممکن سبک از کار دربیاید. برای همین هم با بی رحمی تمام، هر چیز غیر ضروری حتی ارابه های فرود را از طرح نهایی خود حذف کردند. این پهپاد از چهار موتور ملخی استفاده می کرد که روی هم حدود 5000 وات نیروی الکتریکی مصرف می کردند؛ انرژی ای که صفحات خورشیدی نصب شده روی بال های هواپیما تامین کننده آن بود. بدنه هواپیما تقریباً تمام و کمال با فیبرهای کربن بسیار سبک ساخته شده و از این رو آکویلا با وجود ابعاد بزرگ خود، تنها 450 کیلوگرم وزن دارد.
بطور معمول هرچه هواپیما سنگین تر باشد، برای بلند شدن به سرعت بیشتری نیاز دارد تا بال ها بتوانند نیروی برا (بالابر) کافی را تولید کنند. وزن کم آکویلا نه تنها در اینجا – یعنی هنگام بلند شدن در کاهش سرعت مورد نیازش – به آن کمک می کند، بلکه موجب می شود این پهپاد بتواند در سرعت های پایین و ارتفاع بسیار بالا همچنان مانورپذیری قابل توجهی داشته باشد. این پهپاد می توانست با سرعت 130 تا 150 کیلومتر بر ساعت و تا ارتفاع 27 کیلومتر از زمین پرواز کند. در مقام مقایسه یک هواپیمای مسافربری معمولاً توانایی پرواز با سرعتی بین 700 تا 1000 کیلومتر بر ساعت را دارد و هیچ وقت در ارتفاعی بیش از 12 کیلومتر از زمین پرواز نمی کند.
راهنمایی: در بین هواپیماهای مسافربری مدرن، تنها کنکورد و توپولف 144 بودند که در ارتفاع بیش از 18 کیلومتر از زمین پرواز می کردند.
ارسال داده با لیزر
آکویلا از ابتدا طراحی شده بود تا یک گیرنده و فرستنده پرنده باشد. برای اینکار هم به تکنولوژی ای به نام ارتباطات بصری فضای آزاد (Free-Space Optical Communication) یا اختصاراً FSO متکی بود. اما این سیستم چگونه کار می کند؟
در یک شبکه Wi-Fi، داده ها بوسیله امواج رادیویی در فرکانسی مشخص ارسال می شوند. سپس گیرنده این امواج، برای نمونه تلفن همراه شما، امواج دریافتی را رمزگشایی می کند و محتوای آنها را برای شما به نمایش در می آورد. در مقابل در یک شبکه FSO، پرتوهای لیزر صفر و یک را تولید می کنند؛ همان صفر و یک هایی که بیت ها را می سازند. همان بیت هایی که آجرهای سازنده تصاویر، ویدئوها، نوشته ها و کلاً فایل های ما در دنیای دیجیتال هستند.
این سیستم برای ارسال سیگنال های خود از یک دیود (دیود نوری یا فوتودیود) کمک می گیرد. حسگر تصویری ای که پشت دیود لیزری قرار دارد و وظیفه آن رمزگشایی از فرکانس و تراکم پرتوهای نوری است هم، پرتوهای دریافتی را به بیت های کامپیوتری تبدیل می کند. پرتوافکن های لیزر نصب شده روی آکویلا می توانند میلیاردها پرتوی لیزری را در هر ثانیه منتشر کنند. پژوهشگران پشت پروژه در باب دقت آن هم می گویند که می توانند با این سیستم یک سکه را از فاصله 10 کیلومتری هدف قرار دهند.
ارتفاع آزادی
FSO برای آنکه بتواند به درستی کار کند، نیاز دارد با هیچ اختلال یا پارازیتی در مسیر پرتوهای نوری خود تا رسیدن به گیرنده مواجه نشود. برای همین هم تا به امروز از این سیستم بیشتر برای ارتباط با ماهواره ها استفاده می شده است. با این حال این تکنولوژی داخل جو و در نزدیکی زمین با محدودیت هایی روبرو است؛ چرا که در این محدوده به خاطر شرایط مختلف جوی مانند مه و باران به سختی می توان سرعت انتقال اطلاعات بالا را در فواصل دور تامین کرد. علت این موضوع هم این است از نظر کاربردی پرتوهای لیزری با امواج رادیویی متفاوت هستند. یک مودم وای فای معمولی بطور متوسط از طول موج هایی حدود 12.5 سانتیمتر در فرکانس 2.4 گیگاهرتز استفاده می کند. در مقابل FSO داده های خود را با پرتوهای فروسرخی منتقل می کند که فرکانسی بین 300 گیگاهرتز تا 430 تراهرتز دارند؛ این یعنی جایی نزدیک طیف نور مرئی.
امواج با چنین طول موج کوتاهی بیشتر نسبت به اختلال ذرات هوا یا ضعف سیگنال حساس هستند. کافی است که در مسیر حرکت، نور به هر دلیلی برای لحظه یا لحظاتی قطع شود تا یک یا چند بیت از بسته اطلاعاتی که در حال جابجایی بوده و قرار است به عنوان مثال تصویر درخواستی شما در اینترنت را نمایش دهد، از دست برود. برای حل این مشکل آکویلا قرار بود تا ارتفاع 18 تا 27 کیلومتر از زمین پرواز کند؛ جایی که تراکم ذرات هوا به مراتب کمتر از تراکم آن در سطح زمین یا دریاها است. در این حالت FSO بهره وری قابل توجهی دارد و می تواند تا 30 گیگابایت بر ثانیه را ارسال کند که این یعنی تقریباً 30 برابر سریع تر از اینترنتی که به آن عادت داریم و کمتر پیش می آید سریع تر از 100 مگابیت بر ثانیه باشد.
فرکانس بالا
فیسبوک چندی پیش اعلام کرد که از توسعه این پهپاد دست کشیده است، با این حال گفت برنامه را ادامه خواهد داد. به این ترتیب که طی توافقی میان فیسبوک و ایرباس، ایرباس پهپادی با کارآیی بهتر را توسعه خواهد داد؛ چیزی که تولید انبوه آن ساده تر و کم هزینه تر باشد. به علاوه با توجه به تجربه و تخصص ایرباس در این حوزه از نظر فیسبوک سپردن این وظیفه به یکی از غول های دنیای هوافضا اقدامی منطقی است. اما اگر در نهایت روزی سرانجام ناوگانی از این پهپادها ساخته شود و پرواز کنند، آنها ابتدا به شبکه کلاسیک اینترنت یعنی همان شبکه فیزیکی زمینی آن که با کابل و آنتن به هم وصل است، متصل می شوند. در این مرحله هم طراحان برنامه به فکر استفاده از خلاقیت دیگری بوده اند و احتمالاً همچنان هستند. به این ترتیب که سیگنال های ارسالی برای پهپادها هم بوسیله آنتن ها به صورت امواج میلیمتری ارسال می شود، امواجی که در فرکانسی بین 30 تا 300 گیگاهرتز هستند و در حد فاصل بین امواج رادیویی و فروسرخ قرار دارند. (برخلاف وای فای که فرکانس آن بین 2.4 تا 5 گیگاهرتز است.) تفاوت و وسعت طیف فرکانسی مورد استفاده در این سیستم موجب می شود نگران همپوشانی با شبکه های وای فای که این روزها همه جا پیدا می شوند، نباشیم.
پایان فصل غول ها
حقیقت این است که از همان ابتدا ورود غول های دنیای انفورماتیک به دنیای هوافضا با شک و تردید همراه بود. اینکه این شرکت ها می خواستند با سرمایه گذاری محدود به نتایجی بزرگ برسند، اما و اگر کم نداشت. سال پیش وقتی گوگل پایش را از پروژه مشابهی برای ساخت یک پهپاد بلندپرواز بیرون کشید، اولین نشانه ظاهر شد. سپس مشخصاً نوبت فیسبوک بود؛ آن هم فیسبوکی که پس از منفجر شدن موشک اسپیس ایکس حامل اولین ماهواره پروژه internet.org یا همان اینترنت فراگیر این شرکت اولین ضربه را خورده بود. با این حال هر دو شرکت همچنان به دنبال تحقق رویای اینترنت پرنده خود هستند.
گوگل در حال حاضر روی پروژه لون متمرکز است که به جای هواپیما از بالون استفاده می کند. به علاوه اینکه به تازگی برای توسعه اینترنت ماهواره ای هم سرمایه گذاری کرده است. فیسبوک هم حالا می گوید با وجود دست کشیدن از توسعه سخت افزار مورد نیاز برای اینترنت هوایی، توسعه نرم افزارهای مورد نیاز برای چنین کاری را همچنان ادامه خواهد داد. سایت internet.org این شرکت که این روزها پنج سالگی خود را جشن می گیرند، همچنان پُر از امیدها و آرزوهای بالابلند زاکربرگ برای توسعه اینترنتی فراگیر و جذب کاربرانی جدید از این طریق است. هر چند که خود او این روزها کمتر از این امیدها صحبت می کند؛ خصوصاً که اتهام سوء استفاده از اطلاعات کاربران و انحصارگرایی اطلاعاتی بیش از همیشه متوجه فیسبوک و پروژه های متعددی است که این شرکت در دست اجرا داشته است.
وقتی همه چیز شروع شد.
در سال 2013 درست کمی مانده به سالگرد ده سالگی فیسبوک، زاکربرگ در پستی فیسبوکی گفت که حق همه آدم ها است که به اینترنت دسترسی داشته باشند. سپس گفت که می خواهد چنین امکانی را ظرف 5 تا 10 سال آینده فراهم کند؛ پیشنهادی جاه طلبانه که طرح آن از سوی مدیر یکی از بزرگترین شبکه های اجتماعی دنیا بیش از پیش موجب جار و جنجال شد.
زاکربرگ، آن روزها مدیر جوانی بود در آستانه 30 سالگی با کارنامه ای خالی از شکست. او ظرف تنها 10 ماه توانسته بود سرویس اجتماعی ساده ای را که بین کلاس های دانشگاهش اداره می کرد، به تجارتی موفق بدل کند و در آن زمان بیش از هر زمانی شکست ناپذیر به نظر می رسید.
چند روز بعد فیسبوک رسماً internet.org را تاسیس کرد؛ برنامه ای که دو هدف عمده داشت. اول، رساندن اینترنت به آنهایی که در پوشش اینترنت هستند، اما اینترنت ندارند و دوم، رساندن اینترنت به آنهایی که در مناطق تحت پوشش شبکه های اینترنت زندگی نمی کنند. برای گروه اول، فیسبوک هدفش امضای توافقی با اپراتورها برای عرضه سرویس های ارزان تر و محدودتر بود و برای گروه دوم روی همان پهپادهایی حساب کرده بود که تا اینجا از آنها صحبت کردیم. اینکار در آن زمان به عنوان فعالیتی انسان دوستانه معرفی شد. در واقع زاکربرگ می گفت که فیسبوک هیچ سودی از این کار نمی خواهد. طی سه سال بعدی، internet.org و پروژه های مرتبط با آن در همه سخنرانی های زاکربرگ نقشی پُر رنگ داشت. او برای جلب حمایت به کشورهای مختلف می رفت، در سازمان ملل و انجمن جهانی موبایل سخنرانی می کرد. اما از همان ابتدا طرح فیسبوک با انتقادات متعددی همراه شد. گوگل و مایکروسافت هیچکدام حاضر نشدند با فیسبوک در این راه همکاری کنند و به جایش پروژه های خودشان را دنبال کردند. از نظر اجرایی هم سرویسی که فیسبوک ارائه می کرد، کمتر نشانی از خیرخواهی داشت. این سرویس عمدتاً تنها محدود به استفاده از شبکه اجتماعی خود این شرکت بود و به کاربران اجازه استفاده آزاد از اینترنت را نمی داد.
این محدویت ها تا آن حد پیش رفت که گروه های حقوق بشری نسبت به فعالیت فیسبوک واکنش نشان دادند؛ واکنشی که زاکربرگ را به دفاع واداشت، هر چند که نتیجه چندانی برای او نداشت. این، تازه مقدمه ای بود بر فشارهایی که فیسبوک خیلی زود به خاطر اتهام سوء استفاده از اطلاعات با آن روبرو شد. همه اینها هم درست زمانی رخ دادند که فیسبوک همزمان، هم برنامه پهپاد و هم قرارداد اپراتورهای خود را پیش می برد.
منابع
مقاله علمی و آموزشی «پروژه ناکام توسعه دسترسی به اینترنت فیسبوک چه ویژگی هایی داشت؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله محمدحسین جهان پناه در مجله دانستنیها، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.
