اهمیت و کاربرد گیاهان دارویی

انسان ها در طول تاریخ همیشه گیاهان را به عنوان دارو مورد استفاده قرار می داده اند و در دوران طولانی، این گیاهان دارویی بودند که نجات بخش جان انسان در برابر بیماری های کشنده شدند. امروزه نیز استفاده از گیاهان دارویی جایگاه بسیار مهمی در سیستم بهداشت و درمان دارد و جالب است بدانید بسیاری از داروهای شیمیایی طب مدرن از جمله آسپرین نیز دارای منشاء گیاهی هستند.

گیاهان از زمان های بسیار قدیم مورد استفاده بشر برای درمان بیماری ها بوده اند، اما آیا با وجود پیشرفت دانش داروسازی، آنها همچنان نقش گذشته خود را دارند؟ در این مقاله شما می توانید با نقش گیاهان در سلامت انسان آشنا شوید.

با نگاهی به گذشته متوجه می شویم که مواد بدست آمده از دانه، برگ، ریشه، پوست و نیز شیره درختان و اسانس گیاهان متنوع موجود در طبیعت، اولین ترکیب هایی بوده اند که بشر به جای قرص و دیگر داروهای شیمیایی از آن برای درمان بیماری ها بهره گرفته است. این ترکیب ها اگرچه در ابتدا جنبه تغذیه ای داشتند، ولی بعدتر به سبب درمان و تسکین درد، مورد توجه بیماران قرار گرفتند. خواص ضد باکتریایی اسانس ها تا حد زیادی توسط مصریان باستان در حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح شناخته شده بود. سایر اقوام مانند چینی ها، هندوها و یونانی ها نیز کم و بیش به آثار درمانی گیاهان معطر توجه داشته اند. در طب سنتی ایران هم به این مهم توجه شده و به عنوان مثال از روغن های اسانس دار گیاهی، برای درمان بیماری ها استفاده می شده است.

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، گیاهان دارویی به گیاهانی گفته می شود که تمام یا بخشی از آن، حاوی مواد موثری باشد که به دور از طی کردن مراحل ساخت صنعتی، بتواند تاثیرات درمانی مفیدی برای بدن داشته باشد و با تنظیم فعالیت دستگاه های مختلف بدن به درمان بیماری ها کمک کند. گیاهان دارویی به اشکال مختلف مانند گیاه تازه، خشک یا پودر شده، دم شده، جوشانده، شربت، روغن های گیاهی و اسانس های فرآوری شده مصرف می شود. استفاده از گیاهان به عنوان دارو برای پیشگیری و درمان بیماری ها از روزگاران قدیم مورد توجه متخصصان طب سنتی قرار داشته و تا ابتدای قرن شانزدهم معتبرترین روش برای درمان بیماری ها به شمار می رفته است. ابوعلی سینا از نخستین دانشمندانی بوده که در کتاب قانون به بیش از 800 داروی گیاهی و خواص مهم درمانی آنها اشاره کرده است. قانون ابن سینا همراه با کتاب «الحاوی» که توسط رازی نوشته شده است، منابع ارزشمندی در زمینه طب گیاهی محسوب شده و قرن ها به عنوان کتاب مرجع مورد استفاده دانشمندان غربی قرار گرفته است.

آغاز قرن شانزدهم، همراه با ایده های تازه در علم پزشکی بود. در نتیجه پیدایش این دیدگاه های جدید، کم کم روش های سنتی درمان بیماری ها با گیاهان کنار گذاشته شد و البته بسیار زود استفاده از داروهای تازه مشکلات خاص خود را به همراه آورد.

گیاهان دارویی در ایران

ایران از سرزمین های منحصر به فرد در دنیا است که دارای تنوع آب و هوایی بسیار زیادی بوده و همین موضوع سبب شده تا ذخیره عظیمی از گیاهان، قارچ ها، جلبک ها، جانوران و حتی میکروارگانیسم ها، به عنوان منابع عظیمی از ترکیب های زیستی را در دسترس داشته باشیم. تاریخچه علم پزشکی و درمان در ایران به دوران آریایی ها، در حدود هفت هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد. ظاهراً «تریتا» به عنوان نخستین پزشک و جراح آریایی با گیاهان و خواص دارویی آنها آشنایی فراوان داشته است. او برای درمان بیماری ها از عصاره هایی که خود از گیاهان استخراج می کرد، استفاده می کرده است. در تمدن ایران باستان در کتیبه های مربوط به زمان هخامنشیان، از زعفران به عنوان گیاه دارویی با خواص و کاربرد بسیار فراوان یاد شده است.

همچنین نخستین نوشته های بدست آمده در مورد گیاهان دارویی از تمدن های مهم دنیا مانند مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به سه هزار سال قبل از میلاد بر می گردد. در این آثار نام گیاهان دارویی مانند کرچک و سیر به وفور آمده است. سایر تمدن ها مانند بابلیان، مادها، آشوریان و سپس طب اسلامی مرکز پیشرفت های چشمگیر در زمینه علم داروسازی گیاهی است. وسعت و تنوع آب و هوایی در کشورهای ایران، چین و هند باعث شده تا این مناطق از لحاظ تعداد و تنوع گونه های ارزشمند دارویی در دنیا از جایگاه ویژه ای برخوردار باشند، بطوریکه تا امروز صدها گونه گیاه دارویی با ویژگی های بسیار موثر مانند فلفل سیاه، شاه دانه، زعفران، زیره، شیرین بیان، جوز هندی، کرچک، کنجد، آلوئه ورا یا صبر زرد، جین سینگ چینی، چای چینی و… را به دنیا معرفی کرده اند.

چرا گیاه دارویی؟

با شناسایی هرچه بیشتر گونه های جدید گیاهان دارویی، هر ساله افراد زیادی به استفاده از این منابع روی می آورند، چرا که عقیده دارند گیاهان دارویی فاقد هر گونه عوارض جانبی است. گیاهان دارویی به لحاظ آنکه از جنس طبیعت بوده و تناسب بیشتری با بدن انسان دارند، کاربردهای وسیعی در پزشکی داشته و دارند. آنچه تفاوت بارز داروهای شیمیایی و گیاهی را نشان می دهد، مدت زمان مصرف، نحوه استفاده، غلظت دارو و عوارض جانبی آن است. واقعیت این است که عوارض جانبی بسیار زیاد داروهای شیمیایی و هزینه تامین آنها در گرایش مردم به طب گیاهی بی تاثیر نبوده است. در قرن اخیر پیشرفت های عمده ای در بهره گیری از گیاهان دارویی صورت گرفته است و آزمایشگاه های مجهزی در سراسر دنیا برای بررسی اثرات این داروها به کار مشغول اند. اما باید به خاطر داشت که گرچه تمایل به استفاده از چنین رستنی هایی در طول چند دهه اخیر بیشتر شده است، اما عوارض ناشناخته آن، تهدیدی جدی برای مصرف خودسرانه و بیش از حد مجاز آنها محسوب می شود.

با این وصف شاید برای بسیاری از شما قابل تصور نباشد که وجود انواع داروهای شیمیایی در بسته بندی های رنگارنگ حاصل تحقیق روی مواد موثره موجود در گیاهان دارویی است. طبق آمار موجود، حدود 25 درصد از داروهای تجویز شده از سوی پزشکان در ایالات متحده حداقل شامل یک جزء گیاهی هستند. بعضی از این داروها از عصاره گیاهان تهیه شده و گروهی دیگر از این داروها از ترکیبات شیمیایی با منشاء گیاهی ساخته شده اند. در نتیجه این حقیقت، آمار استفاده از داروهای گیاهی در سال های اخیر رشد قابل توجهی داشته است.

نکته ای که هنگام مصرف داروهای گیاهی، نباید از یاد برد اینکه از آنجا که غلظت مواد موثر در این گونه داروها نسبت به داروی مشابه شیمیایی آن، کمتر بوده؛ بنابراین واضح است که اثرات آن با شدت کمتر و در فاصله زمانی بیشتری روی خواهد داد.

گیاه درمانی

گیاهان متنوعی در طبیعت وجود دارند که دارای خواص درمانی هستند. در این مجال تنها به چند گیاه دارویی به عنوان نمونه هایی از این تنوع گسترده در دنیای گیاهان اشاره می کنم.

• ژینکو، گیاهی است که برگ ها و میوه آن کاربرد دارویی دارند. نتایج پژوهش ها، نشان می دهند استفاده از ژینکو برای تقویت حافظه و ادراک مغزی مفید است. ژینکو به ویژه برای درمان و کاهش سرعت زوال عملکرد مغزی که در بیماری آلزایمر رخ می دهد، کاربرد دارد. ژینکو همچنین می تواند به خوبی در کنترل و درمان علائم بیماری پارکینسون بکار رود. این گیاه به خوبی با گیاه ریشه طلایی (Rhodiola rosea) ترکیب می شود و در صورت این ترکیب اثر بهتری هم خواهد داشت. ژینکو جریان خون را در سراسر بدن از سر تا دست ها و پاها تحریک می کند. این گیاه همچنین می تواند به بهبود گردش خون ضعیف در بیماری هایی نظیر بیماری ارتفاع و فشار خون پایین کمک کند.

• اسفرزه، گیاهی است از خانواده «بارهنگ» که گفته شده مصرف روزانه 15 گرم از آن به مدت دو هفته می تواند به کاهش کلسترول از طریق پیوند با اسیدهای صفراوی و جلوگیری از جذب آنها کمک کند. این گیاه همچنین اثرات ضد سرفه و ضد التهاب دستگاه گوارش دارد.

• دارچین که از قسمت داخلی پوست درختی به نام علمی Cinnamomum verum بدست می آید، اثر محرک و گرمی دارد که آن را به دارویی مناسب برای نارسایی های گوارشی تبدیل کرده است. از دارچین می توان به صورت دَم کرده برای تسکین نفخ معده، تهوع، سوء هاضمه و همچنین برای بهبود سریع عفونت های دستگاه گوارشی استفاده کرد. دارچین اثر متوسط ضد باکتری و ضد قارچی نیز دارد و علیه باکتری مولد زخم معده (Helicobacter pylori) عمل می کند. یکی از خواص دارچین که اغلب نادیده گرفته می شود، قدرت آن در تحریک گردش خون در دست ها و پاها است که می تواند به خوبی به افرادی که مشکل ضعف گردش خون دارند، کمک کند.

• سنبل الطیب، گیاهی است که به علت داشتن ماده Valepotriate دارای اثرات آرام بخشی است. این گیاه به همراه گل گاوزبان ترکیب مناسبی برای آرامش اعصاب در اختیار ما قرار می دهد.

• گیاه اسپیره علائم درد در ماهیچه ها و مفصل های سفت و دردناک را تسکین داده، التهاب را کاهش می دهد و پسماندهای اسیدی را نیز از ماهیچه ها و مفصل ها خارج می کند. مخصوصاً در مواقعی که این علائم (درد و سفتی ماهیچه ها) در هنگام بیدار شدن یا نشستن طولانی مدت ایجاد می شود، مصرف اسپیره همراه با دانه کرفس می تواند به منظور کاهش التهاب و در نتیجه حرکت آزادانه تر ماهیچه ها کمک مفید باشد.

باید تاکید کرد که هر چند گیاهان دارویی چون از دل طبیعت بدست می آیند، به طبع انسان نزدیک و سازگارتر هستند، اما باید در مصرف آنها احتیاط کرد. به عنوان مثال، هر چند نعناع، آویشن، زردچوبه و فلفل گیاهان دارویی هستند که بطور معمول در رژیم غذایی مورد استفاده قرار می گیرند و تجربه نیز نشان داده است که مصرف آنها عارضه ای به دنبال ندارد، اما با این حال هستند گیاهانی که نه تنها شناخت کافی از آنها نداریم، بلکه تجربه ای هم در رابطه با مصرف طولانی مدت آنها در دست نیست؛ بنابراین احتیاط اولین شرط لازم هنگام استفاده از چنین ترکیب هایی است. ناراحتی های گوارشی، خستگی، بی خوابی و مسمومیت کبدی از جمله عوارضی است که ممکن است مربوط به مصرف خودسرانه و بی رویه داروهای گیاهی باشد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «اهمیت و کاربرد گیاهان دارویی»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله مهدی میرزایی در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.