عرضه و تقاضای پول و سیاست های پولی

افراد یک جامعه نیازهای مختلفی دارند که برآورده نمودن آنها به تنهایی غیر ممکن و در بهترین حالت غیر بهینه است. به همین دلیل در یک جامعه، مبادله کالا و خدمات بین افراد ضرورت می یابد. مبادله کالا و خدمات این امکان را پدید می آورد که افراد مختلف جامعه در تولید کالایی خاص و یا ارائه خدماتی مشخص، تخصص یابند و آن کالا و خدمات را با کیفیت بیشتر و هزینه پایین تر ارائه دهند. در جوامع بدوی مبادلات به صورت پایاپای صورت می گرفت. بدین صورت که کشاورز مازاد محصول خود را به یک دامدار ارائه و در عوض گوشت و شیر مورد نیاز خود را تامین می نمود. این روش مشکلات مختلفی به همراه داشت: بعضی از کالاها فسادپذیر بودند، بعضی قابل تقسیم به بخش های کوچکتر نبودند، حمل و نقل بعضی از کالاها مشکل بود و مشکلاتی از این قبیل. این مسئله باعث شد که بشر به فکر یک وسیله مبادله بهتر بیفتد و این مسئله منجر به پیدایش پول شد.

پول همان وسیله مبادله قانونی در هر کشور خاص است. به عبارت دیگر وسیله مبادله رایج و قانونی و در گردش هر کشور را پول می گویند. پول در طول تاریخ اشکال مختلفی داشته است:

• پول کالایی: پول کالایی اولین شکل از نوع پول بود. در هر منطقه جغرافیایی، افراد کالایی را که مقبول همه افراد منطقه بود به عنوان وسیله مبادله در نظر می گرفتند. نمک،‌ ماهی خشک و تنباکو از بارزترین مثا‌ل های پول کالایی هستند. پول کالایی نسبت به معاملات پایاپای مزیت های زیادی داشت ولی همچنان مشکلاتی چون فسادپذیری، مشکلات حمل و نقل و… داشت.
• پول فلزی: پول فلزی را می توان نوعی پول کالایی به شمار آورد که در آن کالای مورد نظر یک فلز با ارزش همچون طلا و نقره است. فساد ناپذیری،‌ قابلیت تقسیم به قطعات کوچکتر و… از جمله مزایای این نوع از پول بود.
• پول کاغذی (اسکناس): استفاده از پول کاغذی به جای پول فلزی مزایای مختلفی چون وزن و حجم کمتر، هزینه تولید پایین تر و… دارد.
• پول تحریری (چک و پول اعتباری): حساب جاری و یا اعتباری افراد را می توان از طریق چک به دیگران منتقل نمود. امکان انتقال حجم بسیار بالایی از ارزش در یک فقره از چک را می توان از مهم ترین مزایای چک به شمار آورد.
• پول الکترونیکی: استفاده از کارت های الکترونیکی امکان انتقال آسان و سریع پول را ممکن نموده است. این نمونه از پول را می توان آخرین شکل پولی دانست که تاکنون ابداع شده است.

در این مقاله شما می توانید با عرضه و تقاضای پول و سیاست های پولی آشنا شوید.

وظایف پول

وظایف اصلی پول عبارتند از:

• ابزار مبادله: پول ابزاری برای آسان کردن مبادلات است. از پول به عنوان ابزاری برای دریافت ها و پرداخت ها استفاده می شود و بدین ترتیب انجام مبادلات اقتصادی با کمترین هزینه همراه خواهد بود.
• واحد شمارش (معیار سنجش ارزش): پول وسیله ای برای سنجش ارزش های اقتصادی است. با استفاده از پول امکان مقایسه بین کالاها و خدمات به وجود می آید و ارزش های اقتصادی بوسیله آن اندازه گیری می شود.
• وسیله حفظ ارزش (پس انداز): پول ابزاری برای ذخیره ارزش های اقتصادی است. در طول زمان با استفاده از اندوخته شدن ارزش های اقتصادی، انجام فعالیت های اقتصادی ممکن می شود و بدین ترتیب با توجه به قدرت خرید پول امکان به تعویق افتادن مخارج مصرفی ایجاد می شود.

اندازه گیری حجم پول در گردش و میزان نقدینگی

مقامات پولی هر اقتصاد به سنجش میزان پولی که در جامعه وجود دارد، نیازمند هستند. آنها به این نکته توجه دارند که میزان پول در اقتصاد به چه مقدار نقدینگی را در کشور ایجاد می کند. بخش حقیقی اقتصاد به میزان پول و حجم آن واکنش نشان می دهد. چنانچه میزان نقدینگی در اقتصادی کمتر از میزان مورد نیاز آن باشد، امکان دارد تولید، درآمد و اشتغال دچار افت شوند. همچنین افزایش نقدینگی بیش از حد مورد نیاز اقتصاد، ممکن است به رشد سطح عمومی قیمت ها و افزایش تورم منجر شود. بنابراین پول ابزار نیرومندی در اقتصاد به شمار می رود و می تواند تاثیرات قابل توجهی داشته باشد. در اینجا حجم پول، میزان نقدینگی، شبه پول و روش های اندازه‌ گیری پول بررسی می شود.

اسکناس و سکه هایی که در دست مردم قرار دارند و یا سپرده های دیداری و جاری بطور عمومی مفهوم پول را در ذهن ایجاد می کنند. اینها نسبت به دیگر دارایی ها دارای ویژگی خاصی هستند. این ویژگی به قابلیت نقدینگی پول نسبت داده می شود، چرا که دارایی هایی همچون طلا و یا زمین چنین نقدشوندگی بالایی را ندارند. دارایی های دیگری همچون سپرده های پس انداز مدت دار نیز از قابلیت نقدشوندگی بالایی (اما نه به اندازه پول نقد) برخوردار هستند؛ زیرا از آنها همچون اسکناس و سکه نمی توان بطور مستقیم جهت داد و ستد استفاده کرد و نیاز است که به بانک و یا موسسه‌ مالی سپرده گذاری شده مراجعه شود. این گونه دارایی هایی که از قابلیت نقدشوندگی بسیار بالایی برخوردار هستند، اما نمی توان آنها را بطور مستقیم در جریان داد و ستدها استفاده کرد، شبه پول گفته می شود. برای بدست آوردن حجم پول در اقتصاد کافی است که میزان اسکناس در دست مردم و حساب های سپرده دیداری را با هم جمع کنیم. این مفهوم همان اندازه گیری پول از روش M1 است. چنانچه حساب های پس انداز مدت دار را به حجم پول بیافزاییم؛ میزان حجم نقدینگی در اقتصاد بدست می آید. این مفهوم تا حد زیادی به عرضه پول از رویکرد M2 شبیه است.

رویکرد M1

در این رویکرد مولفه های عرضه پول شامل سکه، اسکناس در دست مردم و سپرده های دیداری (حساب های جاری بانک که به آن بهره ای تعلق نمی گیرد.) اندازه گیری می گردد. این روش اندازه گیری پول در هر اقتصاد، مد نظر کارشناسانی است که تنها نقش معاملاتی پول را در نظر گرفته و از آن به عنوان ابزار مبادله استفاده می کنند. از این رو، این روش سپرده های پس انداز و مدت دار را در زمره تعریف پول نمی آورد. در این رویکرد پول برابر خواهد بود با:

اسکناس و مسکوک در دست مردم + سپرده های دیداری در بانک ها = حجم پول در گردش = M1

در مباحث پولی، مفهوم پول توسط این روش شناخته می شود. این روش بطورکلی پول را به عنوان ابزار مبادله و داد و ستد می شناسد، اما در نظریه های تقاضای پول، سپرده های پس انداز و مدت دار در تعریف پول گنجانده می شوند. بر این اساس پول به شکل یک دارایی در نظر گرفته می شود.

رویکرد M2

نظریه پردازان در این روش نقش بزرگتری برای پول در نظر می گیرند و به اجزا تعریف پول در M1 میزان شبه پول نیز اضافه می شود. منظور از شبه پول دارایی هایی هستند که توانایی بالایی در نقدشوندگی دارند و بطور مستقیم می توانند به ابزاری در پرداخت ها تبدیل شوند. از دیدگاه دیگر شبه پول دارایی هایی را در بر می گیرد که علاوه بر قدرت نقدینگی بالا دارای سود و زیان اندکی برای سرمایه باشند. سپرده های پس انداز کوتاه مدت و بلندمدت،‌ سپرده های قرض الحسنه و سپرده های متفرقه دیگر شبه پول می باشند. سپرده های متفرقه شامل سپرده های ضمانت نامه، پیش پرداخت های اعتبارات اسنادی، پس انداز کارکنان بانک ها و پیش پرداخت معاملات و وجوه صندوق بازنشستگی می گردد.

M2 که گاهی به آن نقدینگی بخش خصوصی نیز می گویند (زیرا سپرده های دولت در آن محاسبه نمی شود) به صورت زیر محاسبه می شود:

اسکناس و مسکوک در دست مردم + سپرده های دیداری در بانک ها + سپرده های پس انداز + سپرده های مدت دار = نقدینگی = M2

به بیان دیگر، M2 از اجزای زیر تشکیل شده است:

• پول (M1)
  • اسکناس و مسکوک
  • سپرده های جاری
• شبه پول
  • سپرده‌ های پس انداز
  • سپرده های مدت دار

خلاصه اینکه در اقتصاد هنگامی که به واژه پول اشاره می شود، منظور M1 است که کاملاً‌ نقد است و می توان به راحتی از آن در معاملات استفاده نمود؛ در عوض استفاده از بعضی اجزای M2 که تحت عنوان شبه پول معرفی می شوند (سپرده های مدت دار و سپرده های پس انداز) به همان اندازه راحت نیست و ابتدا باید آنها را به پول تبدیل نمود و سپس در معاملات مورد استفاده قرار داد.

سرعت گردش پول

سرعت گردش پول، نشان دهنده تعداد معاملاتی است که توسط یک واحد پول در زمان محدود و مشخص انجام می گیرد. بالاتر بودن سرعت گردش پول، تاثیری شبیه بالاتر بودن حجم پول دارد. به عنوان مثال هنگامی که سرعت گردش پول برابر 2 است، قدرت خرید یک اسکناس 1000 تومانی، به اندازه 2000 تومان خواهد بود.

تقاضای پول

بازار پول را نیز می توان مانند بازارهای دیگر از طریق بررسی میزان عرضه و تقاضا بررسی و تحلیل نمود. ابتدا به بررسی میزان تقاضا در بازار پول می پردازیم. برای درک بهتر عوامل موثر بر میزان تقاضای پول، باید عوامل و انگیزه های تقاضا برای پول را بشناسیم. افراد به دلایل زیر به نگهداری پول می پردازند.

انگیزه معاملاتی

افراد برای انجام مبادلات روزانه خود مقداری پول نگهداری می کنند. مقدار پولی که برای انجام معاملات روزانه مورد تقاضا قرار می گیرد را تقاضای معاملاتی پول می نامند. تقاضای معاملاتی پول را تابعی از درآمد ملی در نظر می گیرند.

انگیزه احتیاطی

افراد معمولاً مقداری پول برای حوادث غیر مترقبه نگهداری می کنند. مقدار پولی که با این هدف مورد تقاضا قرار می گیرد را تقاضای احتیاطی پول می نامند. تقاضای احتیاطی پول را نیز تابعی از درآمد ملی در نظر می گیرند.

انگیزه سفته بازی

افراد برای اینکه بتوانند از موقعیت های سفته بازی موجود در بازار استفاده کنند مقداری پول به شکل نقد نگهداری می کنند. تقاضای سفته بازی با نرخ بهره رابطه معکوس دارد؛ چرا که اگر نرخ بهره بانکی بالا باشد، نگهداری حجم زیادی پول به شکل نقد و به منظور سفته بازی، هزینه فرصت بالایی خواهد داشت.

راهنمایی: سود بردن از نوسانات شَدید و کوتاه مدت در بازار، مثلاً سود بردن از افزایش قیمت شَدید طلا در مدت کوتاه را سفته بازی می نامند.

با توجه به توضیحات فوق الذکر، تقاضای پول تابعی خواهد بود از درآمد ملی و نرخ بهره. تقاضای پول رابطه مثبت با درآمد ملی و رابطه منفی با نرخ بهره دارد؛ به عنوان مثال، فرض کنید که تابع سفته بازی و احتیاطی پول به ترتیب برابر باشند با:

M_t = 0.5Y

M_sp = 100 – 50r

در این حالت تابع تقاضای پول از مجموع این دو تابع بدست آمده و به صورت زیر خواهد بود:

M^D = M_t + M_sp = 100 + 0.5Y – 50r

تابع تقاضای پول را در حالت کلی می توان در نمودارهایی شبیه نمودار زیر ترسیم نمود:

این نمودار رابطه مثبت درآمد ملی و تقاضای پول (تقاضای بیشتر پول در درآمدهای بالاتر) و رابطه منفی نرخ بهره و میزان تقاضا برای پول را به وضوح نشان می دهد.

عرضه پول

عرضه پول از رابطه زیر بدست می آید:

M^s = mH

که در این رابطه m را ضریب تکاثر پول و H را پایه پولی می نامند.

پایه پولی (پول پُر قدرت)

پایه پولی طبق تعریف برابر است با بدهی بانک مرکزی به بخش های خصوصی (اسکناس و مسکوک در دست مردم) و بانکی (اسکناس و مسکوک نزد بانک ها، سپرده قانونی و آزاد بانک ها نزد بانک مرکزی). برای درک بهتر این مفهوم می توان به ترازنامه بانک مرکزی توجه نمود:

همانطور که ترازنامه فوق نشان می دهد پایه پولی (سمت چپ ترازنامه یا همان بدهی ها) منبعی است که بوسیله آن بانک مرکزی می تواند دارایی های خود را تامین نماید (همانگونه که شرکت ها می توانستند از طریق ایجاد بدهی به خرید دارایی اقدام نمایند). توجه کنید که در ترازنامه مجموع اعداد سمت راست و سمت چپ با یکدیگر برابر هستند؛ بنابراین عامل تغییر در یک سمت، تغییر در سمت دیگر را ایجاد می نماید. به عنوان مثال هنگامی که دولت از بانک مرکزی 1000 تومان استقراض می نماید (سرفصل اوراق قرضه دولتی و مطالبات از دولت)، پایه پولی 100 واحد افزایش می یابد. اگر صادر کننده ای نیز اقدام به صادرات کالا نموده و دلار آن را به بانک مرکزی بفروشد (سرفصل ذخایر ارزی)، باعث افزایش پایه پولی می گردد.

ضریب تکاثر پول

ضریب تکاثر پول نشان می دهد که با تغییر پایه پولی، حجم پول به چه میزان تغییر می کند:

K_m =

به عنوان مثال هنگامی که ضریب تکاثر پول برابر 2 می شود بدین معنا است که با یک واحد افزایش پایه پولی، حجم پول 2 واحد افزایش می یابد. ضریب تکاثر پول از فرمول زیر محاسبه می شود:

K_m =

در رابطه فوق:

• نسبت اسکناس و مسکوک به سپرده‌ دیداری (Cu):‌ با افزایش این نسبت، ضریب تکاثر پول کاهش می یابد. این عدد به رفتار و تصمیمات مردم بستگی دارد.
• نرخ ذخیره قانونی (rr): نرخ ذخیره قانونی عبارت است از درصدی از سپرده ها که بانک های تجاری موظف هستند نزد بانک مرکزی نگهداری نمایند. به عنوان مثال نرخ ذخیره قانونی 15% بدین معنا است که از هر 100 تومان، سپرده نزد بانک ها،‌ بانک ها باید 15 تومان آن را نزد بانک مرکزی نگهداری نمایند و فقط 85 تومان آن را می توانند آزادانه به مردم وام دهند. این عدد توسط بانک مرکزی مشخص می شود. افزایش این عدد باعث کاهش ضریب تکاثر پول می شود.
• نرخ ذخیره اضافی (er): این پارامتر تحت کنترل بانک های تجاری است. با افزایش نرخ ذخیره اضافی، ضریب تکاثر پول کاهش می یابد.

با توجه به توضیحات فوق مشخص می شود که عرضه پول بستگی به تصمیمات بانک مرکزی، مردم و بانک های تجاری دارد.

تعادل در بازار پول

هنگامی گفته می شود بازار پول به تعادل رسیده است که عرضه و تقاضای پول با یکدیگر برابر باشند. در این حالت مازاد عرضه و یا مازاد تقاضا برای پول وجود ندارد. به نرخ بهره ای که در بازار تعادلی پول موجود است،‌ نرخ بهره تعادلی گفته می شود.

برای درک بهتر فرآیند متعادل شدن بازار پول فرض کنید که بازار پول در حال حاضر در تعادل نیست؛ و مثلاً با مازاد تقاضای پول مواجه هستیم. با توجه به مازاد تقاضا برای پول، نرخ بهره افزایش می یابد. در این حالت تقاضای سفته بازی کاهش می یابد، کاهش تقاضای سفته بازی نیز باعث کاهش تقاضا برای پول می شود تا هنگامی که عرضه و تقاضای پول برابر شوند.

راهنمایی: همانطور که با افزایش تقاضا برای هر نهاده تولید، هزینه استفاده از آن بالا می رود، به عنوان مثال با افزایش تقاضا برای نیروی کار، هزینه استفاده از نیروی کار که همان دستمزد است افزایش می یابد، با افزایش تقاضا برای پول نیز هزینه استفاده از آن که همان نرخ بهره است، افزایش می یابد.

مثال) فرض کنید در یک بازار تقاضای سفته بازی، تقاضای معاملاتی و احتیاطی و همچنین تابع عرضه پول به ترتیب برابر باشند با:

M_t = 0.8Y

M_sp = 100 – 50r

M^s = 500

با فرض Y=1000، نرخ بهره تعادلی را محاسبه نمایید.

همانطور که گفته شد نرخ بهره تعادلی از تساوی عرضه و تقاضای پول بدست می آید؛ بنابراین ابتدا تابع تقاضای پول را محاسبه نموده و از مساوی قرار دادن آن با تابع عرضه پول،‌ نرخ بهره تعادلی را محاسبه می نماییم:

M^D = M_t + M_sp = 100 + 0.8Y – 50r

⇒ M^D = 900 – 50r

M^s = M^D ⇒ 500 = 900 – 50r ⇒ r = 8

سیاست های پولی

سیاست هایی که توسط بانک مرکزی در جهت کنترل نقدینگی اعمال می شود سیاست های پولی نامیده می شوند. بانک مرکزی سعی می کند از طریق اعمال این سیاست ها بر الگوی مصرف خانوار و تولید بنگاه ها و در نهایت تورم تاثیر بگذارد. سیاست هایی که باعث افزایش حجم پول می گردند را سیاست های انبساطی و سیاست هایی که باعث کاهش حجم پول می گردند را سیاست های انقباضی می نامند. از سیاست های انبساطی برای مبارزه با رکود اقتصادی و از سیاست های انقباضی برای مبارزه با تورم استفاده می شود.

دولت ها برای اعمال سیاست های مالی خود از دو ابزار G و T استفاده می نمایند. بانک های مرکزی نیز برای اعمال سیاست های خود ابزارهایی دارند که به ابزارهای سیاست پولی معروف هستند. ابزارهای سیاست پولی عبارتند از:

• نرخ ذخیره قانونی: بانک مرکزی با دخالت در میزان عرضه پول و اعتبار توسط بانک ها، می تواند بر عرضه پول و در نهایت در نرخ بهره تاثیر بگذارد. بانک مرکزی می تواند با افزایش نرخ ذخیره قانونی، قدرت اعتباردهی بانک ها را کاهش دهد؛ این مسئله باعث کاهش ضریب تکاثر پول و در نهایت باعث کاهش حجم پول می گردد. بنابراین کاهش نرخ ذخیره قانونی یک سیاست انبساطی پولی و افزایش نرخ ذخیره قانونی، یک سیاست انقباضی پولی است.
• عملیات بازار باز (عملیات بازار آزاد): به خرید و فروش اوراق قرضه توسط بانک مرکزی، عملیات بازار آزاد گفته می شود. در این حالت بانک مرکزی می تواند با خرید و فروش اوراق قرضه در بازار بر حجم اعتبارات و نهایتاً بر میزان نرخ بهره تاثیر بگذارد. خرید اوراق قرضه توسط بانک مرکزی باعث افزایش حجم پول و فروش اوراق قرض توسط بانک مرکزی باعث کاهش حجم پول (چون پول را از مردم دریافت می نماید) می شود. پس خرید اوراق قرضه یک سیاست پولی انبساطی و فروش آن یک سیاست پولی انقباضی است.
• نرخ تنزیل مجدد: نرخ تنزیل مجدد، نرخی است که بانک های تجاری باید برای دریافت اعتبارات از بانک مرکزی به این بانک بپردازند. بانک مرکزی اعتبارات یاد شده را از طریق تنزیل مجدد اوراق بهادار به بانک ها اعطا می نماید. کاهش نرخ تنزیل مجدد باعث می شود که بانک ها بتوانند از بانک مرکزی وام بیشتری دریافت نمایند؛ در این حالت حجم پول افزایش می یابد. بنابراین کاهش نرخ تنزیل مجدد، یک سیاست پولی انبساطی و افزایش آن یک سیاست پولی انقباضی است.

نکته قابل توجه در ارتباط با سیاست های پولی این است که ابزارهای سیاست پولی صرفاً می توانند روی بخش عرضه پول و اعتبار تاثیر بگذارند.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «عرضه و تقاضای پول و سیاست های پولی»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا کتاب آمادگی آزمون اصول بازار سرمایه، نوشته ی محمد احمدی از انتشارات آریانا قلم، منتشر شده در شهریور ۱۳۹۱ با شابک ۱-۴۸-۶۲۲۷-۶۰۰-۹۷۸ به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.