تفاوت علم با شبه علم چیست؟
در عصر اطلاعات، جدا کردن حقایق علمی از شبه علم سهل و ممتنع به نظر می رسد. پاسخ به سوالاتی نظیر دلیل انقراض دایناسورها یا وجود فضانوردان باستانی می تواند در نظر اول آسان به نظر برسد. اما وجود ادله مخالف و استفاده نامطلوب از رسانه های اجتماعی برای اشاعه این شایعات، تمیز دادن مرز خاکستری بین این دو موضوع را برای هر بیننده ای سخت خواهد کرد.
در این مقاله شما می توانید با علم و شبه علم و راه های تمایز بین این دو آشنا شوید.
علم چیست؟
علم (Science) به مجموعه دانسته هایی منسجم و روشمند درباره یک موضوع که به درستی ساماندهی شده اند، گفته می شود. در واقع علم همه دانش درست و تایید شده ما از جهان هستی را در خود جای می دهد و با استفاده از روش های صحیح تفکر و نتیجه گیری، می تواند راه را برای پژوهشگران روشن سازد.
شبه علم چیست؟
شبه علم (Pseudoscience) به ادعاها و باورهایی گفته می شود که به اشتباه با عنوان علم ارائه می شوند و بر راه و روش علمی استوار نیستند. متاسفانه این دسته از اطلاعات به علت عامه پسند بودن، به سرعت در بین مخاطبان دست به دست می شوند.
تفاوت علم و شبه علم
کلمه «شبه» یعنی خیلی شبیه بودن به اصل موضوع تا حدی که تشخیص اصل از بدل دشوار باشد. مطمئن ترین راه برای تشخیص اصل از بدل هر چیز، شناخت هرچه بیشتر اصل موضوع است که در اینجا خود علم است. منظور از دانستن علم، صرفاً دانستن حقایق علمی مانند فاصله زمین تا خورشید، چگونگی هضم غذا در دستگاه گوارش و یا تفاوت بین پستانداران و خزندگان نیست. بلکه بررسی ماهیت خود علم توسط معیارهای معتبر، آزمایش ها و فرضیه های درست، بررسی نظریه ها و نحوه آموزش تفکر علمی است تا ذهن مخاطب بتواند مانند موتور جستجوگر به تفاوت این دو پی ببرد.
شرط لازم و نه کافی برای شبه علم بودن یک مطلب
جایگزینی خیال به جای حقیقت، همیشه سرنخ ها و نشانه های مختلفی را در اصل ماجرا به جای می گذارد که تقریباً هر کسی به راحتی می تواند آنها را تشخیص دهد. در اینجا برخی از رایج ترین ویژگی های شبه علم را با هم بررسی می کنیم. وجود یک یا چند مورد از این نشانه ها، مطلب مورد بحث را بطور قطعی در دسته شبه علم قرار می دهد. البته ممکن است مطلبی که هیچ یک از این نقایص را ندارد نیز شبه علم باشد.
شبه علم نسخه دوم ندارد.
اطلاعاتی که به عنوان شبه علم استخراج می شوند هرگز ویرایش نمی شوند. چاپ اول هر کتاب علوم شبه تقریباً همیشه آخرین نسخه است. حتی اگر این کتاب در طول دهه ها یا قرن ها چاپ های بی شماری داشته باشد. حتی کتاب با اشتباهات چاپی در هر صفحه فقط به همان شکل که هست بارها و بارها تجدید چاپ می شود. این را با کتاب های علوم دانشگاهی مقایسه کنید. چندمین ویرایش فیزیک هالیدی در حال حاضر در دانشگاه ها تدریس می شود؟
در شبه علم تحقیق کردن با تفسیر به رای کردن جایگزین می شود.
به عبارتی شبه دانشمند از گزارش های روزنامه های جدید یا قدیمی استفاده می کند، خاطرات شنیدنی و سوال برانگیز را جمع آوری می کند، کتاب های علوم شبه دیگری را می خواند و به نتیجه دلخواه خود می رسد. شبه دانشمند هرگز یا بندرت تحقیق مستقلی را برای بررسی منابع خود انجام می دهد.
شبه علم با یک فرضیه آغاز می شود و سپس فقط به دنبال مواردی است که به نظر می رسد از آن پشتیبانی می کنند.
قطعاً هر از چند گاهی دوستی از شما می پرسد که: به نظرت بشقاب پرنده ها وجود دارند؟ جواب این است: نه! اما شبه دانشمندان معمولاً جهان را ناسازگار با همه یا اکثر یافته های قابل اعتماد و آزمایش شده علوم می دانند و پاسخ این سوال را در رابطه مستقیم با نیروهای ماورایی می بینند. عموم مردم نیز تمایل دارند که شبه دانشمندان را صاحب نیروهایی بدانند که کمی فراتر از مرزهای پذیرفته شده علم کار می کنند. شاید در نگاه اول این دید کمی خنده دار و ابلهانه باشد اما نظام مند کردن خرافات و آشنایی این گروه به روح اجتماع در زمان خود می تواند حتی شما را هم قانع کند که تلسکوپ تان را بردارید و به دنبال چهره ای حکاکی شده روی سطح مریخ بگردید.
یکی از راه های معتبر برای پذیرفتن یک حقیقت علمی، تکرارپذیر بودن روش های آزمایش آن است.
در علوم شبه، بر شهادت شاهد عینی غیر قابل تایید، داستان ها، رد پاهای جعلی، عکس های تار و داستان های بلند، شنیده ها، شایعات و حکایت های مشکوک استناد می شود. بطورکلی شبه دانشمندان هرگز هیچ مدرک معتبری از هر نوع ادعای خود ارائه نمی دهند. از این نمونه می توان به نظریه زمین تخت اشاره کرد که حتی در این زمانه و با وجود ده ها سفر فضایی، هنوز هم طرفدارانی دارد. این افراد معتقدند که زمین صفحه ای تخت است و اصل کروی بودن زمینه از پایه غلط است. عده ای نیز در سرتاسر این کره خاکی مشغول سفر هستند تا به لبه زمین برسند!
یکی از عجیب ترین روش های جدید دانشمندان شبه علم، انتشار رمان یا داستان است.
یک اثر داستانی که اساساً توسط نویسنده ساخته شده و گویی واقعی است. جالب است که نویسنده چنین آثاری وقتی به خاطر اشتباهات فاحش و اظهارات نادرست خود با انتقاد روبرو می شود با خونسردی می گوید: «نمی توانید بخوانید؟ این فقط یک داستان است.»
برای هر فرد بسیار مهم است که یاد بگیرد بین علم و شبه علم تفاوت قائل شود. در یک جهان آزاد، هر کس باید توانایی جستجو و شناخت منابع معتبر اطلاعات را داشته باشد. به عنوان یک انسان عصر جدید باید یاد بگیرید که:
- اول به شنیده ها و دیده های خود شک کنیم.
- دوم به راست آزمایی اطلاعات بپردازیم.
- سوم با در کنار هم قرار دادن تکه های پازل و تفکر، به نتیجه ای در خور یک انسان هوشمند برسیم.
منابع
- هستی سیف. مجله دانشمند.
