دندان و رویش دندان های شیری و دائمی

حفره دهان از جلو به لب ها، از طرفین به گونه ها، از بالا به کام یا سقف دهان از پایین به کف دهان و از قسمت خلف به ناحیه حلق دهانی محدود می باشد. زبان در وسط دهان به صورت متحرک قرار دارد و دندان ها روی آرواره یا فک قرار می گیرند که بوسیله بافت نگهدارنده دندان (پریودنشیم) به فک ها متصل می شوند. فک بالا ثابت و فک پایین متحرک می باشد. غدد بزاقی شامل سه جفت غده بزاقی اصلی و حدود 400 الی 600 غده بزاقی فرعی کوچک در داخل دهان می باشد. غدد بزاقی اصلی شامل غدد بناگوشی (پاروتید) و تحت فکی و زیر زبانی می باشند.

به کمک دهان و دندان اعمالی نظیر جویدن، چشیدن، بلع (قورت دادن)، حرف زدن، خندیدن و گاهی تنفس انجام می گیرد. شکل طبیعی و استقرار صحیح دندان، کفایت برش و قطعه قطعه کردن غذا را تضمین می نماید. نحوه قرارگیری دندان ها در اصوات و نحوه تکلم موثر می باشد. بنابراین سالم نگه داشتن دندان ها بسیار مهم است. شما می توانید با آناتومی دندان ها و جزئیات رویش دندان های شیری و دائمی آشنا شوید.

ساختمان دندان

دندان از دو قسمت تاج (Crown) و ریشه (Root) تشکیل شده است. محل اتصال تاج و ریشه را طوق دندان (Neck) می گویند. ساختمان تاج از سطح به عمق و یا از بیرون به داخل شامل مینا، عاج و پالپ (مغز دندان) می باشد. بیشتر ساختمان ریشه را عاج تشکیل می دهد که توسط لایه نازکی از سمان پوشیده شده است. داخل آن کانال دندانی (پالپ) قرار دارد که اعصاب و عروق از آن عبور می کنند و به تاج دندان می رسند.

مینا (Enamel)

سخت‌ترین بافت دندان و همچنین بدن می‌باشد. 95 تا 98 درصد آن از مواد معدنی تشکیل شده است. مینا سطح خارجی تاج دندان را می‌پوشاند. چون مینا به رنگ خاکستری و نیمه شفاف است، رنگ دندان به رنگ عاج زیر مینا بستگی دارد.

عاج (Dentin)

قسمت اعظم بافت دندان را تشکیل می‌دهد که از تاج تا ریشه گسترش دارد. عاج بافت سختی می‌باشد ولی از مینا نرم‌تر است. عاج از کانال‌های بسیار کوچکی تشکیل شده است که در تمام ضخامت آن (از تاج تا ریشه دندان) از مغز دندان تا مینا امتداد دارند. درون این کانال‌ها زائده‌هایی از سلول‌های دندانی (اُدنتوبلاست) قرار گرفته که کار این زوائد کمک به داشتن حس در دندان می‌باشد. همچنین در بازسازی مواد دندانی داخل کانال شرکت می‌کنند. عاج، بافت زنده می‌باشد.

پالپ (Pulp Cavity)

شامل عروق و اعصاب و سلول‌ها و بافت‌های زمینه‌ای می‌باشد که فضای حفره داخلی دندان را پُر می‌کند که این حفره یا کانال از انتهای ریشه تا تاج دندان گسترش دارد.

سمان

نوعی بافت سخت دندانی است که سطح ریشه را می‌پوشاند که اندکی نرم‌تر از عاج می‌باشد و یک سر الیاف پریودنتال (نگهدارنده دندان) در آن دفن می‌باشد.

ریشه دندان‌ها درون استخوان فک‌ها قرار می‌گیرند. به این قسمت از استخوان فک، استخوان آلوئول (Alveolus) گفته می‌شود. به حفره محل قرارگیری دندان در استخوان آلوئول، حفره دندانی (Socket) گفته می‌شود.

دندان در حفره استخوانی توسط الیاف (رشته‌ها) که یک سر آنها درون سمان سطح ریشه دندان و سر دیگر آن درون استخوان یا لثه دور دندان قرار گرفته است، به استخوان و لثه متصل می‌باشد.

لثه (Gingiva)

لثه بافت نرمی است که روی استخوان فک‌ها و دور دندان را می‌پوشاند. یک لثه طبیعی و سالم به رنگ صورتی است و سطح آن حالت پوست پرتقالی دارد که این حالت وقتی لثه خشک می‌شود بهتر قابل رویت می‌باشد. لثه سالم دارای قوام نسبتاً سفت می‌باشد. قسمتی از لثه که دور تا دور دندان را در بر می‌گیرد لثه حاشیه‌ای نام دارد که این قسمت لثه بدون تکیه‌گاه استخوانی است و به آن لثه آزاد گفته می‌شود. قسمتی از لثه که در فضای بین دو دندان قرار می‌گیرد پاپی نام دارد.

در سطح مجاور دندان لبه لثه حالت تیز یا به اصطلاح لبه چاقویی دارد. گرد، قرمز و نرم بودن این ناحیه نشانه التهاب لثه می‌باشد. لثه آزاد در سطحی پایین‌تر از لبه با دندان چسبندگی دارد و به این صورت شیار یا فضایی بین لبه آزاد لثه و دندان به وجود می‌آید که در حالت طبیعی 1 تا 2 میلیمتر عمق دارد که به آن شیار لثه‌ای (Sulcus) می‌گویند. در مواردی که بیماری لثه پیشرفته باشد عمق این شیار ممکن است به 4 تا 5 میلیمتر یا بیشتر برسد و دیگر نتوان با مسواک عمق شیار را تمیز نمود در این صورت با جرم‌گیری و جراحی لثه عمق این شیار کم می‌گردد تا قابل دسترسی برای تمیز کردن باشد.

رویش دندان

در دوران رشد انسان، دو دوره رویش دندان وجود دارد:

1. دندان‌های شیری
2. دندان‌های دائمی

تکامل دندان‌های شیری در انسان از حدود ششمین هفته جنینی شروع می‌شود و حتی بعضی از دندان‌های دائمی نیز قبل از 28 هفتگی جنین در حال تشکیل شدن می‌باشد.

دندان‌های شیری

تعداد دندان‌های شیری در هر فک، 10 عدد می‌باشد که در هر طرف فک (نیم‌فک) شامل دندان ثنایای میانی، ثنایای طرفی، نیش، آسیای اول و آسیای دوم شیری. پس بطور طبیعی بعد از رویش تمام دندان‌های شیری، یک کودک 20 دندان شیری خواهد داشت. حدود سن رویش دندان‌های شیری طبق جدول زیر می‌باشد:

اگر رویش دندان‌های شیری تا حدود 6 ماه از زمان رویش در جدول فوق دیرتر یا زودتر شروع شود، نباید نگران بود. ولی اگر رویش دندان بیش از 9 ماه به تعویق افتاد، جهت بررسی وضعیت آن باید به دندانپزشک مراجعه نمایید.

سالم باقی ماندن دندان شیری تا زمان رویش دندان‌های دائمی به دلایل زیر دارای اهمیت زیادی می‌باشد:

1. کودک در حال رشد می‌باشد، بنابراین جویدن و خوردن غذا در این سن اهمیت بسزایی دارد. در صورت پوسیده بودن دندان، هنگام جویدن یا خوردن غذا ممکن است این دندان‌ها درد گرفته و کودک از خوردن غذا امتناع نماید و در نتیجه بر رشد کودک تاثیر خواهد گذاشت.
2. زیبایی دندان‌های جلو برای کودک هنگام حرف زدن و خندیدن اهمیت دارد. در صورت پوسیدگی دندان‌های جلو، کودک لبخند زیبایی نخواهد داشت و ممکن است از طرف افراد یا کودکان دیگر مورد تمسخر قرار گرفته و خجالت بکشد. این مسئله از نظر روحی برای کودک آسیب رسان می‌باشد.
3. پوسیدگی ممکن است باعث بوی بد دهان گردد و سبب گریزان شدن کودکان دیگر یا اطرافیان از کودک شده که این نیز باعث آسیب روحی کودک می‌شود.
4. دندان‌های شیری فضای لازم را جهت رویش دندان‌های دائمی حفظ می‌نمایند. در صورت پوسیدگی و کشیدن دندان‌های شیری این فضا از دست رفته و در نتیجه دندان‌های دائمی کودک نامنظم و کج رویش پیدا خواهد کرد.

بنابراین مراقبت و نگهداری از دندان‌های شیری تا رویش دندان‌های دائمی و جایگزین این دندان‌ها دارای اهمیت زیادی می‌باشد.

دندان‌های دائمی

تعداد دندان‌های دائمی در هر فک 16 عدد می‌باشد که در هر فک از جلو به عقب شامل دندان ثنایای (پیشین) میانی و طرفی، دندان نیش، دندان آسیاب کوچک اول و دوم، دندان آسیاب بزرگ اول و دوم و دندان عقل که مجموعاً برای هر فرد تعداد 32 دندان را شامل می‌شود.

زمان تقریبی رویش دندان دائمی طبق جدول زیر می‌باشد:

همانطور که در جدول بالا مشخص است، دندان آسیای بزرگ اول، دندان دائمی است که در سن 6 یا 7 سالگی در قسمت پشت دندان‌های آسیای دوم شیری رویش می‌نماید. بسیاری از خانواده‌ها متوجه رویش این دندان نشده و آن را با دندان شیری اشتباه می‌گیرند. در نتیجه با عدم مسواک زدن و بهداشت نامناسب این دندان، سبب پوسیدگی شَدید آن شده و در موارد زیادی مجبور به کشیدن این دندان می‌شوند.

باید بدانیم که با کشیدن هر کدام از دندان‌های دائمی در هر سنی، دیگر دندانی جای آن رویش نخواهد کرد و فرد تا آخر عمر از نعمت داشتن این دندان محروم خواهد ماند. نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که پوسیدگی دندان‌های آسیای شیری یا کشیدن آنها این زمینه را ایجاد می‌نماید که دندان‌های آسیای دائمی بزرگ اول، سریعاً به سمت جلو جابجا شوند و در نتیجه سبب نهفته ماندن دندان آسیای کوچک دائمی یا کج درآمدن آن خواهد شد.

نکته: از سن حدود 6 سالگی تا حدود 12 سالگی که در دهان کودک هم دندان‌های شیری و هم دندان‌های دائمی وجود دارد به آن دوره مختلط دندانی (Mixed Dentition) می‌گویند.

شکل و نحوه استقرار دندان‌های قدامی در ظاهر و زیبایی فرد اهمیت بسیار دارد. دندان‌های مرتب و لبخند زیبا در برخوردهای اجتماعی ایجاد اعتماد به نفس می‌نماید در حالی که دندان‌های نامنظم، تاثیر منفی بر آن می‌گذارد. سلامتی شما آرزوی ما است.

منابع

1. کتاب دانستنی‌های ضروری برای داشتن دندانی زیبا و سالم. نوشته دکتر علیرضا ولی پور. انتشارات نقش بیان. بهمن 1389.