گونه های گیاهی جنگل های هیرکانی کاسپین چیست؟

جنگل های هیرکانی کاسپین (The Caspian Hyrcanian Forests) یک کمربند سبز از جنگل های برگ ریز معتدله به طول تقریبی 800 کیلومتر و عرض متوسط 27 کیلومتر است که از آستارا در شمال غربی دریاچه خزر آغاز می شود و تا منطقه گلی داغی واقع در منتهی الیه شرقی امتداد پیدا می کند. کل مساحتی را که این محدوده پوشش می دهد، تقریباً معادل 85.1 میلیون هکتار تخمین زده اند.

هیرکانی (Hyrcanian) برگرفته از کلمه هیرکان (Hyrcan) است که به معنای قلمرو یا زمین گرگ است.

این جنگل ها که از آن با عنوان یک منطقه اکولوژیک خاص یاد می شود، بازمانده جنگل های پهن برگ دوران سوم زمین شناسی است که عمر متوسط آن را بیشتر از یک میلیون سال برآورد کرده اند.

در این مقاله شما می توانید با گونه های گیاهی شاخص جنگل های هیرکانی کاسپین آشنا شوید.

گونه های گیاهی شاخص هیرکانی

مهم ترین و شاخص ترین دلیل حضور و شکل گیری جنگل های هیرکانی، حجم انبوه آبی است که از دریاچه خزر تبخیر می شود. وقتی این حجم انبوه بخار آب با سد بزرگ البرز برخورد می کند، این دیواره عظیم نقش مانعی اقلیمی را ایفا می کند و بالطبع حجم انبوهی از ابر تولید می شود که حاصل آن بارش های متعدد به شکل باران یا برف است. به همین دلیل است که در شیب شمالی کوه های البرز، جنگل های سبز و در شیب جنوبی آن خشکی دیده می شود که در نهایت هم به کویر ختم می شود.

بیش از 130 گونه درختی و درختچه ای در جنگل های شمالی شناسایی شده است که بعضی از آنها بومی، اندمیک و بعضی دیگر نیمه اندمیک این جنگل ها هستند. گونه های گیاهی شاخص جنگل های هیرکانی عبارتند از شب خسب یا گل ابریشم، ملچ، سرخ دار، نمدار، بلندمازو و انجیلی، آزاد، بارانک، توسکای قشلاقی، راش، زربین، سفید پلت، شمشاد، شیردار، لرگ، لیلکی، ممرز و زبان گنجشک.

جنگل به بخشی اطلاق می شود که حداقل انبوهی تاج پوشش آن 10 درصد باشد و تعداد درختان آن از 250 اصله در هر هکتار کمتر نباشد حال آنکه محدوده غیر جنگلی بخشی است که انبوهی تاج پوشش آن از 10 درصد کمتر باشد.

یکی از گیاهان شاخص جنگل های هیرکانی، افرای هیرکانی یا افرای بالکان با نام علمی Acer Hyrcanum است. این گونه گیاهی در کشور ارمنستان، آذربایجان، بلغارستان، یونان، ایران، ترکیه، سوریه و اوکراین وجود دارد و در حد فاصل ارتفاع 400 متر تا 2400 متر بالای سطح دریا می روید.

یکی از دلایل رویش افرای بالکان در ارتفاعات بالا و عرصه های باز، پرهیز این گونه گیاهی از رقابت با دیگر درختان مرتفع است. افرای بالکان یا به صورت تک یا در گروه های خیلی کوچک و مخلوط با دیگر درختان برگ ریز و مخروطیان می روید. زیستگاه این گونه گیاهی معمولاً مناطق صخره ای و خاک های از جنس آهکی است.

بهترین استراتژی برای حفاظت بلندمدت از گیاهانی تا این اندازه خاص، حفاظت از آنها در طبیعت است که به آن حفاظت در محل طبیعی (In Situ) گفته می شود اما از آنجا که بعضی از جمعیت های باقیمانده از این گونه گیاهی از نظر تعداد خیلی کم و حفظ آنها در عمل غیر ممکن شده و همان تعداد معدود باقیمانده هم با وجود تلاش های حفاظتی روندی نزولی را طی می کنند، در نتیجه ضرورت حفاظت از آنها در شرایط مصنوعی، با مدیریت و نظارت انسان نیز احساس شده که به آن حفاظت خارج از طبیعت (Ex Situ) می گویند.

با وجود اینکه افرای هیرکانی در اروپا در رده حداقل نگرانی ارزیابی شده اما به دلیل موقعیت خاص آن بالاخص در جنگل های هیرکانی، 38 کلکسیون از آن را در باغ های گیاه شناسی و محیط های خارج از زیستگاه طبیعی پرورش داده اند.

نباید فراموش کرد که روش هایی که به منظور استقرار جمعیت های گونه های نادر و در معرض خطر گیاهی بکار می رود، از اساس با روش هایی که برای گونه های جانوری مهره دار خشکی زی کاربرد دارد فرق می کند. بوم شناسان گیاهی باید قبل از کاشتن یک گیاه، مسائل متعددی را مد نظر قرار دهند و تدابیر لازم را مانند دفن مقادیری خاک برگ، حذف گیاهان رقیب و دور نگه داشتن احشام بکار ببندند تا حداقل امکان استقرار موفق یک جمعیت افزایش پیدا کند. در عین حال بوم شناسان گیاهی باید درباره موثرترین شیوه های استقرار یک گونه در یک محل جدید مطالعه و تحقیق کنند؛ بر این اساس است که دانه های یک گیاه مانند افرای هیرکانی برداشت و به جای دیگری با قابلیت کشت مناسب منتقل شده است.

در مجموع تنوع گیاهی در جنگل های هیرکانی به شدت غنی است اما هر قدر که از سمت غرب به شرق نزدیک می شویم، معمولاً به دلیل شرایط خاص اقلیمی تنوع و تعدد گونه ای هم افزایش پیدا می کند. به عنوان مثال در منطقه گلستان نمونه های کم نظیری از جلوه های طبیعی را به دلیل تفاوت های اقلیمی می توان مشاهده کرد. یک نمونه از آنها بلوط های گلستان است که قرن های متمادی در ژنوتیپ آنها تغییراتی ایجاد شده و بواسطه این تغییرات و سازگاری ها است که این گیاه می تواند تنوع اقلیمی را تحمل کند.

یکی از گونه های گیاهی شاخص جنگل های هیرکانی، شمشاد با نام علمی (Buxus Hyrcanus) است که گیاهی سایه پسند است و معمولاً هم در زیر توده درختان جنگلی هیرکانی مانند راش یافت می شود. متاسفانه شمشادهای خزر در معرض تعدیدات گوناگونی هستند که از آن جمله می توان به انواع آفات اشاره کرد. تخمین زده می شود که حدود 8500 هکتار از شمشادهای مازندران به بیماری بلایت و آفت شب پره مبتلا شده اند.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «گونه های گیاهی جنگل های هیرکانی کاسپین چیست؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله فرناز حیدری در مجله دانستنیها، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.