منظور از مدل‌های ذهنی چیست؟

در دنیای ناپایدار امروزی با توجه به تغییر قواعد بازی رقابت و تغییر لحظه به لحظه شرایط حاکم بر فضای کسب وکار، ضرورت داشتن چارچوبی برای درک ارﺗﺒﺎط روﺷﻤﻨﺪ دﻧﻴﺎی درون (ذﻫﻦ) و ﺑﺮون (ﺻﻨﻌﺖ)، ما را برمی‌انگیزد ﻛﻪ ﻫﻢ مدل‌های ذهنی و ﻫﻢ دﻳﺪﻣﺎن (ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز) ﺧﻮﻳﺶ از آﻳﻨﺪه را بهبود دهیم. برای رسیدن به این هدف باید به اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ دﮔﺮﮔﻮنی‌ﻫﺎی ذهنی مدیران و ﻧﻴﺰ ﺷﻴﻮه ﺗﺼﻮر آﻧﻬﺎ از آﻳﻨﺪه ﻛﺴﺐ‌وﻛﺎر و ﺻﻨﻌﺖ ﺧﻮدﺷﺎن را پی ببریم.

عصر ناپایداری

امروزه در صنایع مختلف شاهد آغاز عصر ناپایداری و تغییر الگوهای ذهنی مدیران هستیم. تصمیم‌گیری‌های کوتاه مدت ناهماهنگ به صورت پیاپی این آشفتگی‌ها را آشکار می‌کند. به گونه‌ای که تصور می‌شود سرعت تغییر وضعیت‌ها از سرعت درک شدن آنها توسط مدیران پیشی گرفته است. با توجه به این شرایط شکل‌دهی دیدمان مشترک (چشم انداز مشترک) پویا از صنعت و شرکت برای پیوند دادن تصمیمات مدیران به یکدیگر با دست یافتن به مدل‌های ذهنی اثربخش لازم به نظر می‌رسد، تا آشفتگی‌ها کاهش یابد و نتایج مطلوب تصمیم‌گیری‌ها افزایش یابد.

مدل ذهنی (Mental model)

ذهن انسان قادر نیست یک پدیده را بطورکامل در خود جای دهد. بلکه فقط تصویری از آن پدیده با وجوهی مشخص در ذهن جای‌گیر می‌شود که آن را مدل‌ها یا تصویرهای ذهنی می‌نامند. نحوه درک و تفسیر انسان از دنیا، بر اساس مدل‌های ذهنی در مورد آن و نحوه عمل انسان نیز بر اساس آنها، استوار است. به عبارتی، انسان‌ها همواره مطابق نظریه‌هایشان در عمل یا تصویرهای ذهنی خود از دنیا و پیرامون آن رفتار می‌کنند.

تصویرهای ذهنی بخش فعال ذهن

تصویرها و مدل‌های ذهنی افراد ممکن است در قالب نظریه‌های عمومی بسیار ساده یا پیچیده‌ای شکل گرفته باشند. تصویرهای ذهنی بخش فعال ذهن انسان‌اند و آن را شکل می‌دهند معمولاً او را به عمل وامی‌دارند. مدل‌های ذهنی بر دید انسان از دنیا و متقابل بر گزینش او از دنیا تاثیر می‌گذارند. بطوریکه ممکن است دو نفر به پدیده واحدی بنگرند و آن را به شیوه متفاوتی تفسیر کنند. زیرا وجوه و جزئیات متفاوتی از آن را دیده و بر اساس گزینش خود آن را تفسیر کرده‌اند.

مدل‌های ذهنی، چارچوب‌های مرجع

مدل‌های ذهنی چارچوب‌های مرجعی هستند که افراد به کمک آنها پدیده‌های جهان را تفسیر می‌کنند. افراد از طریق این مدل‌ها با دنیای واقعی تماس برقرار می‌کنند. مدل‌های ذهنی سرشار از دانش‌های تصمیم‌گیرندگان در مورد پدیده‌های پیرامونی‌اند. گرچه این مدل‌ها در افراد مختلف، متفاوت است، با جستجو اطلاعات دسترسی به آنها نیز آسان‌تر و از این طریق اصلاح آنها برای رسیدن به نتیجه ممکن می‌شود.

مدل‌های ذهنی، ناظر بر رفتار فرد

مدل‌های ذهنی تخیلات ما از دنیا و تصاویر و اشکالی‌اند که بر فهم ما از دنیا و نحوه عمل ما در مقابل آن اثر می‌گذارند. انسان‌ها در بسیاری موارد به مدل‌های ذهنی خود و اثری که آنها بر رفتارشان می‌گذارند آگاهی کامل ندارند. مدل‌های ذهنی ناظر بر رفتار فرد که در مواقع مختلف تصمیم‌گیری چه کاری را باید انجام دهد و چه کاری را نباید انجام دهد در اعماق وجود انسان‌ها پنهان شده‌اند. اغلب نپذیرفتن سیاست‌های جدید و پافشاری بر سیاست‌های گذشته نتیجه میزان شباهت و تناقض آنها با مدل‌های ذهنی شکل گرفته است. نظریه‌پردازان، بسیاری از مدل‌های ذهنی را مجموعه‌ای از استانداردها یا رویه‌های عملیاتی روزمره، اسنادی برای انتخاب اقدامات ممکن، نقشه‌های شناختی حوزه‌ای مشخص، روش‌هایی برای طبقه‌بندی تجربه‌ها، ساختارهای منطقی تفسیر زبان و ویژگی‌هایی درباره زندگی روزانه‌ای که افراد با آن روبه‌رو می‌شوند، توصیف کرده‌اند.

مدل‌های ذهنی، نامرئی و نامحدود

بسیاری ازما نامحدود بودن و نامرئی بودن مدل‌های ذهنی را احساس نمی‌کنیم و به‌جای آن معتقدیم حواس پنج‌گانه ما جهان را آن‌گونه که در واقعیت وجود دارد به ما نشان می‌دهند. درحالی‌که جهان هر کسی ساخته ذهن فعال اوست. نمی‌توان مدل‌های ذهنی را بطور مطلق صحیح یا غلط دانست. آنها اغلب برای ساده‌سازی مسائل پدید می‌آیند، اما مشکل زمانی بروز می‌کند که بطور آگاهانه یا ناخودآگاه پشتوانه عمل قرار گیرند. به عبارتی مدلی که برای ساده‌سازی مسائل ساخته شده است، حقیقت عینی فرض گشته و هیچ تلاشی در راستای تصحیح آن صورت نمی‌گیرد. ایستایی یک مدل ذهنی عمیق به‌قدری زیاد است که حتی می‌تواند کامل‌ترین دیدگاه‌های متفاوت با خود را تحت تاثیر قرار دهد و در خود دفن کند. مطالعه و بررسی مدل‌های ذهنی ذینفعان، مدیران و سیاست‌گذاران از اساسی‌ترین مراحل اصلاحی در بهبود فرآیند امور است.

ﻣﺪل ذهنی، ﺳﺎﺧﺘﺎر داﻧﺶ

در واﻗﻊ ﻣﺪل ذهنی، ﺳﺎﺧﺘﺎر داﻧﺶ اﻓﺮاد اﺳـﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ: ﻣﻴﺰان ﭘﻴﭽﻴﺪگی، درستی، دﻗﺖ، ﭘﻮﻳﺎیی، ﺟﻬﺖ (ﻣﺜﺒﺖ ﻳا منفی ﺑﻮدن) و ﺗﻌﺪاد اﺑﻌﺎد، ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﻃﺒﻘﻪ‌ﺑﻨﺪی ﺷﻮد. مدل‌های ذهنی ﭘﻮﻳﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺷﺘﺮاک میﮔﺬارﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ دﻳﺪﻣﺎن‌ﭘﺮدازی ﻣﺸﺘﺮک (ﭼﺸﻢ‌انداز ﻣﺸﺘﺮک) را اﻣﻜﺎن‌ﭘﺬﻳﺮ میﻛﻨﻨﺪ.