چگونه خفاش می‌بیند؟

خفاش موجود شگفت‌آوری است و یکی از موضوعات بسیار حیرت‌انگیز در زندگی این جاندار، شیوه‌ی مسیریابی اوست. به صورت عجیبی پرواز می‌کند و بدون اینکه از چشم‌های خود استفاده نماید، در شب‌های تاریک با سرعت زیادی پرواز کرده و به هیچ مانعی هم برنمی‌خورد.

خفاش پرنده نیست بلکه جزو خانواده پستانداران به‌شمار می‌رود و به این جهت می‌توانیم بگوییم که تنها پستانداری است که پرواز می‌کند. خفاش بچه می‌زاید و به نوزادش شیر می‌دهد.

خفاش‌ها از دوران بسیار کهن در زمین زندگی می‌کرده‌اند. سنگواره‌هایی که از این حیوان بدست آمده است به حدود شصت میلیون سال پیش مربوط می‌شود. امروزه بیش از دو هزار نوع خفاش در همه جا (به استثنای مناطق قطبی) وجود دارد. این جانور در اندازه‌های مختلف کوچک و بزرگ یافت می‌شود.

وقتی که خفاش‌ها بال‌های خود را باز کنند، فضایی بین 150 تا 180 سانتیمتر را اشغال می‌نمایند. در فاصله میان این دو اندازه، خفاش‌ها در اندازه‌های بسیار مختلفی یافت می‌شوند.

بیشتر خفاش‌ها فقط شب‌ها به فعالیت می‌پردازند و برای پیدا کردن خوراک از مخفیگاه‌های خود بیرون می‌آیند.

صدها سال بود که انسان وقتی خفاش را می‌دید، از خود می پرسید: خفاش چگونه راهش را در تاریکی پیدا می‌کند؟ عده‌ای هم که اندکی با مطالب علمی آشنایی دارند این سوال را مطرح می‌کردند: وقتی که هیچ روشنایی وجود ندارد که «دیدن» را آسان کند، خفاش چگونه می‌تواند حشره‌ای را که در حال پرواز است، کشف کند و در یک چشم بر هم زدن شکار نماید؟

خفاش چگونه راهش را در تاریکی پیدا می‌کند؟

بسیاری از مردم خیال می‌کردند که خفاش‌ها چشم‌هایی فوق‌العاده تیزبین دارند که می‌توانند در روشنایی‌هایی که برای چشم انسان‌ها قابل تشخیص نیست، اطراف خویش را ببینند.

اما امروزه جانورشناسان عقیده دارند که قدرت جهت‌یابی خفاش‌ها ارتباطی به چشم‌های این جانور ندارد بلکه به گوش‌ها و اندام‌های صوتی‌اش مربوط می‌گردد. در سال‌های 1780 میلادی تا 1789 میلادی، یک جانورشناس ایتالیایی به نام اسپالانزانی دست به یک آزمایش زد.

وی چشم چند خفاش را بست. سپس آنها را در داخل اتاقی که سرتاسرش را تارهای ابریشمی کشیده بود، رها ساخت. خفاش‌ها در آن اتاق به پرواز درآمدند و با اینکه چشم‌هایشان بسته بود، حتی یکبار هم به تارهای ابریشمی اصابت نکردند. طوری به پرواز خویش ادامه دادند که گویی یک تار ابریشمی هم در آن اتاق وجود ندارد.

اسپالانزانی آزمایش مزبور را تکرار کرد ولی این بار به جای اینکه چشم‌های خفاش‌ها را ببندد، گوش هایشان را بست. این دفعه، خفاش‌ها که گوش‌هایشان بسته بود، هر بار که می‌خواستند در اتاق به پرواز درآیند، با یک یا چند تار ابریشمی برخورد می‌نمودند و در لابه‌لای تارهای ابریشم گیر می‌افتادند.

اسپالانزانی از این دو آزمایش به این نتیجه رسید که خفاش‌ها برای پیدا کردن راه خود در آن اتاق تاریک، چشم‌هایشان را به کار نمی‌برند بلکه گوش‌های خود را مورد استفاده قرار می‌دهند.

کاربرد انعکاس صدا

در سال 1920 میلادی، یکی از دانشمندان بعد از انجام آزمایش‌های گوناگون، اعلام کرد که خفاش‌ها پیام‌هایی را می‌فرستند که گوش انسان قادر به شنیدن آنها نیست. این قبیل صداها را «علائم ماورای صوت» می‌نامند.

در سال 1941 میلادی، دو نفر از دانشمندان دیگر تصمیم گرفتند با استفاده از یک دستگاه الکترونیکی جدید (که می‌توانست علائم ماورای صوت را دریافت کند) به آزمایش‌هایی در مورد خفاش‌ها دست بزنند. این دستگاه الکترونیکی جدید نشان داد که خفاش‌ها جیغ‌های بسیاری دارند و در حال پرواز از لابه‌لای یک شبکه سیمی در تاریکی، دائماً جیغ می‌کشند. دانشمندان مزبور هنگامی که دهان خفاش‌ها را بستند، جانوران بیچاره بد جوری به درد سر افتادند!

خفاش‌ها صدای جیغ مانند خود را به صورت علائم صوتی بسیار زیری منتشر می‌سازند. این علائم نیز به هر چیزی که بر سر راه خفاش قرار گرفته باشد اصابت می‌کند و برمی‌گردد و به گوش خفاش می‌رسد.

البته فرکانس این صدا به اندازه‌ای زیاد است که گوش ما انسان‌ها قادر نیست آن را به گوش بشنود. همین که صدای خفاش در سر راهش به مانعی برخورد می‌کند، دوباره برمی‌گردد و انعکاس آن به گوش‌های بسیار حساس خفاش می‌رسد.

در این هنگام، حیوان متوجه می‌شود که بر سر راهش مانع یا موانعی وجود دارد. به همین خاطر بال‌هایش نیز به خودی خود مسیر پروازش را تغییر می‌دهند.

برگشتن این علامت‌های صوتی را «پژواک» یا «انعکاس صدا» می‌نامند. خفاش برای اینکه محل اجسام را در تاریکی پیدا کند یا راه خود را بازیابد، از همین پژواک کمک می‌گیرد.

دانشمندان این خاصیت خفاش را «تعیین موقعیت به کمک پژواک» نامگذاری کرده‌اند و این خاصیت، چندان تفاوتی با طرز کار دستگاه‌های رادار امروزی ندارد.

منابع

• کتاب به من بگو چرا و چگونه. آرکادی لئوکوم. ترجمه سعید درودی. انتشارات بهزاد. 1391.