با هگل آشنا شویم

گئورگ ویلهلم فریدریش هگل فیلسوف آلمانی متولد اشتوتگارت است. در دانشگاه توبینگن تحصیل کرد و در دانشگاه های ینا، نورمبرگ، هایدلبرگ و برلین فلسفه تدریس نمود. درباره آثار او اختلاف نظر فراوان است. عده ای از فلاسفه او را متفکری مرتجع، عده ای دیگر محافظه کار و بالاخره بعضی متفکری تندرو و افراطی می دانند. آزادی خواهان او را الهام بخش هیتلر و موسولینی می دانند و محکومش می کنند. فاشیست ها او را پیشرو مارکس و لنین می شمارند و محکومش می کنند و جالب این است که هر دو دسته حق دارند!

هگل در آغاز عاشق آزادی بود. در دوره انقلاب فرانسه در میدان عمومی توبینگن درخت آزادی کاشت. اما بعد، در ینا و نورمبرگ تحت تاثیر افسون فیشته و تجاوزطلبی پروس که شعارش آلمان فوق همه بود، قرار گرفت. در نظر هگل آلمان علت غایی آفرینش جهان بود. زیرا دنیایی که اکنون هگل می دید کشاکش متضاد آن برای ایجاد هماهنگی بود. «هستی بر اصل تضاد قائم است.» هر آنچه در عالم خلقت می بینیم دارای ضدی است. غیر ممکن است بتوان روی سکه ای را تصور کرد، بدون آنکه در همان حال پشت آن به تصور در آید. هر رویی پشتی دارد. شما نمی توانید به بی نهایت بدون نهایت، به زندگی بدون مرگ بیندیشید، مرد مرد است زیرا زن نیست. هر شئی تنها بدان سبب خود آن است که چیز دیگری نیست. از این گذشته ضد هر چیز در خود آن است. هر قطبی قطب مقابل را در خود دارد. همینطور گرما سرما، عشق نفرت، روز شب و جوانی پیری را در بردارد. هر وضعی (Thesis) دارای وضع مقابل (Anti-thesis) خود است.

تا اینجا نیت و اندیشه هگل کاملاً روشن است، اما در اینجا ناگهان هگل اعلام می کند که هر چیزی نه تنها ضد خود را در بردارد بلکه ضد خود است. هستی نزاع قوای مخالف است برای ترکیب آنها به صورت وحدتی عالی تر. وضع از یکسو، وضع مقابل از سوی دیگر با هم در کشمکش هستند و از کشمکش آنها وضع جامع (Synthesis) نتیجه می شود. نزاع اجزا است برای تشکیل آن و کشمکش متفرقات است برای جذب شدن در مطلق. در فلسفه هگل تنها پس از گذشتن از دریایی خون به جزیره متبارک مطلق می توان رسید.

اما به چه قصد، به قصد آنکه وضع جامع یا انجذاب در مطلق، به ما آزادی می بخشد. این هدف معقول و خوبی به نظر می رسد، اما در همین جا هگل حکم غریب دیگری اعلام می کند. مطلق را با دولت اما نه دولت جهانی بلکه دولت پروس عینیت می دهد، و آزادی را محدود به قدرت آن دولت می کند.

نازی ها که فلسفه خود را بر مبنای تفسیر اهریمنی فلسفه هگل نهاده بودند، عقیده داشتند که آزادی یعنی تسلیم به قدرت جبار. هیتلر به اقتباس از هگل می گفت: «همه عالم می دانند که آلمانی ها آزاد هستند.» نه برای آنکه از اراده و وجدان خود پیروی می کنند، بلکه برای آنکه به حکمران خود تعظیم می کنند. آزادی به این صورت تحریف شده در کشور دیگر نیز بکار رفته است. لنین و پیروانش نیز می گفتند که همه روس ها آزادند زیرا بنا بر عقیده نازی ها کمونیست های هگلی معنای سرپیچی در برابر قدرت دیکتاتورها مبارزه و جنگ است و فرمانبرداری از آنها معنایش صلح است، وضع جامع ناشی از اجتماع شیر (وضع) و بره (وضع مقابل). اما در فلسفه هگل، بره سرانجام در دل شیر قرار می گیرد نه در کنار آن.

هگل که فلسفه نژاد برتر فیشته در او آتشی روشن ساخته بود، اعلام داشت که تمام جهان بر جاده انحطاط و زوال است جز آلمان؛ تنها آلمانی ها هستند که مشعل تمدن را پیش می برند. از این رو، به عقیده هگل سرنوشت چنین است که آلمان بر تمام دنیا تسلط یابد. فروغ معنویت تاریخ چون فروغ طبیعت، یعنی خورشید از مشرق به مغرب سیر می کند. آسیا شرق معلوم است. آغاز مطلق تاریخ از آنجا است و آلمان غرب معلوم که قصد مطلق تاریخ آنجا است. هگل می گوید که دوران های بزرگ تاریخی سه دوران بیش نیست؛ دوران شرق، دوران یونان و روم و دوران آلمان. در دوره اول روح بشر هنوز در خواب است و از سائق درونی خود برای آزادی ناآگاه است. در دوره دوم روح بشر نیمه بیدار است و فقط تا حدی از عطش غریزی خود برای آزادی آگاه است. از این رو، در این دوره تنها بعضی از مردم، نه همه آنها آزاد هستند. در دوره سوم، روح کاملاً بیدار است و از شور و نیروی خود برای آزادی آگاهی کامل دارد.

هگل روحیه زنده آلان یعنی Gem را به زبانی که بیش از آنکه معنی دار باشد گیج کننده است، اینطور توصیف می کند: «گموت آن مجموعه نامتکامل و نامتعین خواست ها است که ترضیه آن، به تناسب، از راهی کلی و نامعین میسر است.» یک فرانسوی می گوید: «حوصله خواننده آلمانی حتی از ابهام و پیچیدگی زبان نویسنده آلمانی، بیشتر است.»

در نتیجه ابهام نوشته های هگل هر کس و هر دسته ای به نفع خود از فلسفه او بهره برداری کرد، اما بیشتر از همه کس، فلسفه او روح توحش و تجاوز در مردم پروس دمید.

مجموعه آثار هگل، پس از مرگش در هیجده مجلد به چاپ رسید.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «با هگل آشنا شویم»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا کتاب اطلاعات عمومی گنجینه های دانش، نوشته ی دکتر زین العابدین کاظمی و دکتر سیدمحمود اختریان و… از نشر محمد، منتشر شده در تیر ۱۳۸۸ با شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۳۶-۱۳۲-۷ به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.