همه ی آنچه که از چک باید بدانید

با گسترش عملیات بانکی، چک یکی از مهم ترین وسایل دریافت و پرداخت پول شناخته می شود و به عبارتی چک جانشین پول نقد شده است.

بر اساس ماده 310 قانون تجارت «چک نوشته ای است که به موجب آن، صادر کننده وجوهی را که نزد بانک دارد کلاً یا بعضاً مسترد و یا به دیگری واگذار می نماید.» بنابراین چک سند انتقال وجه است و در هر چک، حداقل سه نفر وجود دارند؛ شخصی که چک را صادر می کند، فردی که چک عهده او صادر می شود یعنی در نزد او مقداری وجه موجود است (بانک) و در نهایت کسی که وجه چک را دریافت می نماید (ذینفع).

تا چند سال گذشته بانک ها در زمان افتتاح حساب جاری و قبول پول از افراد، وسیله انتقال خاصی بر طبق قرارداد حساب جاری که همان اوراق چک است در اختیار صاحب حساب می گذاشتند و بین طرفین مقرر می شد که استرداد و انتقال پول (بطور خاص) بوسیله همان اوراق (دسته چک) باشد که بانک ها در اختیار مشتریان برای انتقال و بازپرداخت پول گذارده اند. امروزه به غیر از دسته چک، یک کارت بانکی نیز در اختیار صاحب حساب قرار می گیرد تا صاحب حساب بتواند از خدمات غیر حضوری و… نیز برخوردار شود.

دسته چک ها معمولاً 25 برگی یا 50 برگی و گاهی ممکن است بیشتر یا کمتر باشند. اگر برای اولین بار است که اقدام به افتتاح حساب جاری و درخواست دسته چک می کنید، مطمئناً دسته چک 25 برگی به شما داده می شود و با افزایش گردش مالی تان می توانید درخواست دسته چک با برگه های بیشتر کنید. اگر در ابتدای راه هستید، شما می توانید همین الان با زیر و روی چک! آشنا شوید.

بر اساس قانون، یک برگ چک باید دارای خصوصیات زیر باشد:

• کلمه چک در متن هر برگ چک نوشته شود و تمبر مالیاتی الصاق یا روی چک چاپ شده باشد.
• نام بانک، شعبه و محلی که بانک در آنجا واقع است در بالای چک قید گردد تا محل پرداخت وجه چک برای ذینفع مشخص و معین باشد.
• برای کنترل چک ها و شمارش تعداد برگ آنها، هر برگ چک شامل شماره ردیفی خواهد بود که در بالای چک با رنگ قرمز چاپ و علاوه بر شماره ردیف، سری مختلف هم ذکر شده است.
• تاریخ تنظیم یا صدور چک با حروف نوشته شود.
• مبلغ چک باید در دو محل (یکی با حروف و دیگری با عدد) با ذکر واحد پول قید شود.
• پس از کلمات «در وجه» یا «حواله کرد» نام گیرنده وجه نوشته شود.
• در روی هر برگ چک نام صاحب حساب از طرف بانک ثبت شده باشد.
• در چک شماره حساب جاری مشتری برای یافتن کارت صاحب حساب و همچنین کارت نمونه امضاء در بانک، لازم است نوشته شده باشد.
• امضاء صادر کننده چک مشخص باشد.

ویژگی های چک

در چک باید محل و تاریخ صدور قید شود و به امضاء صادر کننده برسد. همچنین پرداخت وجه چک نباید وعده داشته باشد. پس محل صدور، تاریخ صدور، امضاء صادر کننده و به رویت بودن چک از شرایط اساسی چک است.

شرایط صحت چک بطور خلاصه عبارت است از:

• محل صدور: امکان دارد محل صدور چک با محل پرداخت وجه آن، یکی باشد یا نه. در ماده 315 بیان شده است: «اگر چک در همان مکانی که صادر شده است باید تادیه گردد، دارنده چک باید در ظرف 15 روز از تاریخ صدور، وجه آن را مطالبه کند و اگر از یک نقطه به نقطه دیگر ایران صادر شده باشد باید در ظرف 45 روز از تاریخ صدور، چک مطالبه شود.»
• تاریخ صدور: در چک باید تاریخ صدور نوشته شود زیرا در ماده 3 قانون صدور چک آمده است: «صادر کننده چک باید در تاریخ صدور، معادل مبلغ چک در بانک، محل (پول نقد یا اعتبار قابل استفاده) داشته باشد.» در قانون تجارت الزامی در نوشتن تاریخ به تمام حروف نشده و نوشتن عددی آن نیز بلامانع است اما رویه کلیه بانک ها در متن چک های ارائه شده ذکر نوشتن تاریخ به تمام حروف است.
• امضاء صادر کننده چک: در قانون تجارت تصریح به امضاء صادر کننده چک شده و این امضاء باید برابر با همان امضایی باشد که در کارت حساب جاری نزد بانک داشته و در واقع معرف صادر کننده چک به بانک می باشد. (امضاء چک اثر قطعی و قانونی به آن می دهد.) در استفاده از مهر به جای امضاء می توان گفت که چون در قانون به صراحت آمده که: «به امضاء صادر کننده برسد» تقریباً می توان به کار بردن مهر را مکمل امضاء یا یکی از علائم قراردادی بین بانک و دارنده حساب دانست. پس تنها استعمال مهر به جای امضاء مجاز نیست.
• مبلغ چک: در ماده 311 قانون تجارت که شرایط اصلی و صحت چک ذکر شده است اشاره ای به قید مبلغ در چک نگردیده، اما قید مبلغ به تمام حروف در چک الزامی است. زیرا نوشتن مبلغ ناظر بر تصمیم صادر کننده چک نسبت به انتقال یا استرداد مقداری پول است. نوشتن مبلغ به عدد و حروف رویه و دستور العمل کلیه بانک هاست. از طرفی نوشتن مبلغ به دو شکل عدد و حروف از بروز اشتباه جلوگیری می نماید و اختلاف بین دو رقم نیز مستلزم برگشت چک به علت وجود اختلاف بین ارقام عددی و حروفی در متن چک، خواهد شد.

با فقدان هر یک از شرایط و مندرجات فوق، چک صادره فاقد ارزش قانونی بوده و از طرف بانک به علت فقدان شرایط صحت، برگشت زده می شود.

تفاوت دارنده چک با ذینفع

در قانون صدور چک، دارنده چک شخصی است که چک در وجه او صادر گردیده و یا به نام او پشت نویسی شده یا حامل چک (در مورد چک های در وجه حامل) یا قائم مقام قانونی آنها باشد. دارنده چک همان ذینفع خواهد بود اما در زمانی که چک مفقود شده یا به سرقت رفته باشد دارنده چک شخصی است که چک در اختیار اوست و ذینفع چک فردی است که می تواند ادعای مالکیت چک نموده و به دلایل قابل استناد، سرقت و یا فقدان چک را به بانک اعلام نماید.

وظایف بانک در برابر چک

• بانک ها باید روی هر برگ چک، نام و نام خانوادگی صاحب حساب را قید نمایند.
• در مواردی که صاحب حساب دستور عدم پرداخت وجه چک را می دهد بانک مکلف است وجه چک را تا تعیین تکلیف آن، در مرجع رسیدگی یا انصراف دستور دهنده در حساب مسدودی نگهداری نماید.
• برای تشخیص اینکه چه کسی اولین بار برای وصول وجه چک به بانک مراجعه کرده است، بانک ها مکلفند به محض مراجعه دارنده چک هویت کامل و دقیق او را پشت چک با ذکر تاریخ قید نمایند.
• در صورتی که صادر کننده چک قبل از تاریخ شکایت کیفری، وجه چک را پرداخت یا موجبات پرداخت آن را در بانک فراهم نماید بانک مکلف است تا میزان وجه چک، حساب صادر کننده را مسدود نماید و به محض مراجعه دارنده و تسلیم چک، وجه آن را بپردازد.
• بانک ها مکلفند کلیه حساب های جاری اشخاصی را که بیش از یک بار چک بی محل صادر کرده و تعقیب آنها منتهی به صدور کیفر خواست شده باشد، بسته و تا سه سال تمام به نام آنها حساب جاری دیگر باز نکنند.
• هرگاه در متن چک شرطی برای پرداخت ذکر شده باشد بانک به آن شرط ترتیب اثر نخواهد داد.

آثار حقوقی چک

در ماده 92 قانون ثبت گفته شده است: «کلیه اسناد رسمی راجع به دیون و سایر اموال منقول بدون احتیاج حکمی از محاکم عدلیه لازم الاجراست.»

همانطور که گفته شد، وجود محل (نقد و یا اعتبار قابل استفاده)، الزامی قانونی است و در صورتی که چک به هر علتی از طرف بانک برگشت داده شود، صادر کننده چک علاوه بر مسئولیت مدنی، مسئولیت کیفری نیز خواهد داشت.

جهات کیفری چک

منظور از جهات کیفری چک پرداخت نشدنی مواردی است که صادر کننده چک در صورت عدم رعایت آنها قابل تعقیب کیفری خواهد بود و عبارتند از:

• •دارا نبودن محل (نقد و یا اعتبار قابل استفاده) یا عدم کفایت آن در هنگام صدور چک.
• •بیرون کشیدن تمام یا قسمتی از وجهی که به اعتبار آن چک صادر شده است.
• •صدور دستور عدم پرداخت وجه چک به بانک.
• •تنظیم چک به صورت نادرست (عدم مطابقت امضاء، اختلاف در مندرجات، قلم خوردگی)
• •صدور چک از حساب مسدود.

صدور چک وعده دار یا سفید امضاء

صدور چک به عنوان تضمین یا تامین اعتبار یا مشروط، وعده دار یا سفید امضاء ممنوع است. صادر کننده در صورت شکایت ذینفع و عدم پرداخت به مجازات حبس از 6 ماه تا ۲ سال و جزای نقدی محکوم خواهد شد.

صدور چک به هنگام بسته بودن حساب

هر کس با علم به بسته بودن حساب بانکی خود، مبادرت به صدور چک نماید، عمل وی در حکم صدور چک بی محل خواهد بود و به حداکثر مجازات مندرج در ماده 7 قانون صدور چک محکوم خواهد شد. مجازات تعیین شده غیر قابل تعلیق است.

نحوه طرح شکایت چک های برگشتی در مراجع قضایی

صدور چک بلامحل در قانون جرم محسوب می شود و در صورتی که چک در زمان وصول غیر قابل پرداخت باشد، یا حساب صادر کننده مسدود باشد و یا با وجود اِشکال در تنظیم چک مثل عدم مطابقت با نمونه امضاء در بانک، قلم خوردگی و… چک غیر قابل پرداخت گردد، شخصی که چک در دست اوست و محق دریافت مبلغ چک می باشد، می تواند پس از مراجعه به بانک و گرفتن گواهینامه عدم پرداخت از بانک با در دست داشتن مدارک لازم مثل گواهینامه عدم پرداخت، اصل چک، کارت ملی و شناسنامه برای احراز هویتش در دادگاه، به شورای حل اختلاف یا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی برای طرح شکایت حقوقی یا کیفری اقدام کند و خواستار مجازات صادر کننده چک بلامحل یا دارای کسری موجودی و یا… گردد.

صدور گواهینامه عدم پرداخت وجه چک

هرگاه وجه چک به دلایلی مانند عدم موجودی تمام یا قسمتی از مبلغ چک، عدم مطابقت امضاء، قلم خوردگی در متن چک، اختلاف در مندرجات، پرداخت نگردد بانک مکلف است به درخواست دارنده چک در برگه مخصوصی به نام گواهینامه عدم پرداخت که مشخصات چک و هویت و نشانی کامل صاحب حساب در آن ذکر شده باشد، علت یا علل عدم پرداخت را صریحاً قید و آن را امضاء و مهر نموده و به دارنده چک تسلیم نماید.

گواهینامه عدم پرداخت در سه نسخه تهیه می شود که برگ اول آن برای ذینفع چک و برگ دوم به منظور اطلاع صادر کننده چک به آخرین نشانی صاحب حساب که در بانک موجود است بلافاصله ارسال می شود. برگ سوم نیز در بایگانی بانک نگهداری می گردد.

نحوه تعقیب صادر کننده چک در مراجع قضایی

رایج ترین راه وصول وجه چک، اعلام شکایت کیفری است. بدین معنی که دارنده چک بعد از دریافت گواهینامه عدم پرداخت از بانک، به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کند.

چند نکته ی بسیار مهم در اینجا وجود دارد:

نکته اول در مورد محل بانک صادر کننده چک است. به عنوان مثال حساب جاری فردی ممکن است در بانک ملی شعبه سعادت آباد تهران باشد و از آنجا دسته چک گرفته باشد، یا فردی دیگری از بانکی در بوئین زهرا قزوین دسته چک دریافت کرده باشد. مطمئناً شما می دانید که در تجارت، چک ها چندین دست می چرخند و چکی که در تهران صادر شده است، شاید در بوشهر نقد شود. در گذشته و قبل از شکل گیری شبکه شتاب، چک از هر شهر و شعبه بانکی که صادر شده بود، در صورت بی محل بودن، تنها در مرجع قضایی نزدیک به شعبه صادر کننده چک قابل طرح شکایت بود. به عبارتی اگر شما در بوشهر ساکن بودید و چک بی محلی از تهران دریافت می کردید، برای شکایت باید به تهران می آمدید. اما الان شرایط کمی بهتر شده است. به این شکل که در هر بانکی که شما گواهینامه عدم پرداخت دریافت نمایید (چک را برگشت بزنید)، می توانید در نزدیک ترین مرجع قضایی به آن بانک اقدام به طرح شکایت کیفری کنید. به عبارتی اگر شما ساکن بوشهر باشید و چک بی محلی از تهران دریافت کنید و آن را در یکی از بانک های بوشهر برگشت بزنید، می توانید از همان بوشهر اقدام به طرح شکایت کنید. بنابراین برای مراجعه به بانک سعی نمایید همیشه نزدیک ترین شعبه بانک به محل زندگی خود را انتخاب کنید تا در صورت برگشت خوردن چک، کمتر اذیت شوید و دوندگی کمتری را متحمل شوید! این موضوع را می توان به شکل دیگری نیز مطرح کرد. به عنوان مثال اگر شما ساکن سعادت آباد تهران هستید و در حال گذر از خیابان پیروزی تهران می باشید، بهتر است تصمیم به برگشت زدن چک در خیابان پیروزی نگیرید. چون در این حالت پس از طرح شکایت، مرجع رسیدگی کننده به پرونده شما دادسرای منطقه 14 تهران خواهد بود.

نکته ی دوم در مورد شرایط شکایت کیفری است. در قانون صدور چک، صادر کننده چک بی محل مورد تعقیب کیفری قرار می گیرد. اما اگر شما شرایط زیر را داشته باشید، تنها راه شکایت، شکایت حقوقی است:

1. در صورتی که دارنده چک تا 6 ماه از تاریخ صدور چک برای وصول آن به بانک مراجعه نکند، دیگر حق شکایت کیفری نخواهد داشت.
2. در صورتی که دارنده چک ظرف 6 ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت شکایت نکند، دیگر حق شکایت کیفری نخواهد داشت.
3. کسی که چک پس از برگشت از بانک به وی منتقل گردیده، حق شکایت کیفری نخواهد داشت مگر آنکه انتقال قهری باشد. (مثل ارث)
4. هرگاه بعد از شکایت کیفری، شاکی چک را به دیگری انتقال دهد و یا حقوق خود را نسبت به چک به هر نحو به دیگری واگذار می نماید تعقیب کیفری متوقف خواهد شد.
5. در صورتی که صادر کننده چک فوت نماید.
6. در صورتی که صادر کننده چک قبل از تاریخ شکایت، وجه آن را نقداً به دارنده چک پرداخت و لاشه چک را دریافت کند.

نکته سوم در مورد مبلغ چک می باشد. شکایت های کیفری با هر مبلغی که روی چک قید شده باشد در دادگستری بررسی می شود. اما اگر چک، شرایط شکایت کیفری را نداشته باشد، چک های با مبلغ کمتر از 5 میلیون تومان در شورای حل اختلاف رسیدگی می شوند (برای شکایت هم باید به شورای حل اختلاف مراجعه کنید) و بیشتر از مبلغ 5 میلیون تومان در دادگاه ها مورد رسیدگی قرار می گیرند. (برای شکایت هم باید به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی بروید.)

نکات بسیاری در این زمینه وجود دارد که سه نکته ی اصلی موارد بالا هستند.

در نهایت پس از تشکیل پرونده و ارجاع آن به قاضی، تعقیب کیفری صادر کننده چک شروع می شود. پس از حضور متهم، در صورتی که متهم برای پرداخت وجه چک درخواست مهلت نماید قاضی با توجه به ماده 18 اصلاحیه قانون صدور چک با اخذ تامین مناسب از وی حداکثر تا یک ماه به او مهلت می دهد و پس از پایان یک ماه در صورتی که متهم از تودیع وجه الضمان یا ضمانت نامه بانک اظهار عجز کند با صدور قرار قانونی بازداشت می شود.

در مواردی که شاکی درخواست تامین خواسته کند قاضی به تجویز ماده 68 مکرر قانون آیین دادرسی کیفری، ضرر و زیان شاکی را فقط از اموال متهم می تواند تامین کند.

حتماً می دانید چه تعداد زیادی از مردم به خاطر ناآشنایی با چک، در زندان ها به سر می برند. چک فقط یک تکه کاغذ است ولی همین تکه کاغذ به ظاهر معمولی تا دل تان بخواهد قوانین حقوقی دارد و تا دل تان بخواهد می توان از آن سوء استفاده کرد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «همه ی آنچه که از چک باید بدانید»، نتیجه ی نگارش جناب آقای حمیدرضا خداپرست می باشد.