نبرد فضایی چیست؟

در نگاه اول شاید نبرد فضایی را با توپ های لیزری، ماهواره های منهدم شده و موشک هایی که خارج از جو به دنبال اهداف مختلفی در حرکت هستند، تصور کنید. تصویری که شاید خیلی ها فکر کنند رخ دادنش لزوماً آنقدرها هم بد نیست. شاید حتی بگویند چه بهتر که به جای آنکه روی زمین بجنگیم، جنگ ها به همان بالا، خارج از میدان رویارویی فیزیکی و مستقیم بشری منتقل شوند؛ جایی که هیچ کسی مستقیماً آسیبی نمی بیند. اما حقیقت چیز دیگری است.

تاثیر و عواقب چنین جنگی به مراتب فراگیرتر، خطرناک تر و عمیق تر از جنگ های زمینی خواهد بود. جنگ های فضایی در حقیقت نه رویداد تازه ای هستند و نه بحث جدیدی در دنیای نظامی. راستش همین حالا هم کشورهای بزرگ سال ها است که در لبه وقوع چنین جنگ هایی در حال دویدن می باشند. پروفسور جانسون فریس استاد کالج نیروی دریایی آمریکا در رود آیلند در این بار می گوید: «مگر اینکه شما خیلی تخیلی به نبرد در فضا فکر کنید و آن را تنها در منفجر کردن ماهواره ها و شلیک لیزر در آنجا ببینید، در حقیقت سابقه جنگ های لیزری به جنگ خلیج فارس در 1991 باز می گردد.» اشاره او به استفاده جنگی از سامانه مکان نمای جهانی یا همان GPS در جریان این نبرد است. کاری که به نیروهای آمریکایی و متحدانش اجازه داد تا با دقت به مراتب بیشتر نیروهای خود را در جریان آزادسازی کویت مدیریت کنند.

در دنیای امروز ما، فعلاً خبری از درگیری مستقیم و آشکار ابرقدرت های جهانی نیست. با این حال آنها هر دقیقه، هر ساعت و هر روز در حال آزمایش توانمندی های یکدیگر در آن سوی مرزهای آسمان هستند. به عنوان نمونه در سال 2014 هکرهای چینی، سیستم های ماهواره های اداره ملی اقیانوسی و جوی آمریکا را هک کردند یا جنگجویان سایبری روسی موفق به هک ارتباطات ماهواره ای آمریکا و دیگر کشورها شدند.

در این مقاله شما می توانید با انواع نبرد فضایی و محدودیت های آن آشنا شوید.

سندروم کسلر

علت این موضوع آن است که نه تنها ابرقدرت ها که این روزها حتی کشورهای کوچک هم در تک تک عناصر ارتباطی، شناسایی و ناوبری خود خصوصاً ارتباطات نظامی بیش از پیش به فضا وابسته شده اند. در نتیجه اولین چیزی که در نبردهای آینده رخ خواهد داد، از بین بردن یا محدود کردن دسترسی حریف به فضا و همچنین استفاده از ماهواره هایش خواهد بود. با این حال حتی در چنین تصویری هم، اقدام شدیداً خصمانه ای مانند انهدام ماهواره ها آخرین راه حل ممکن خواهد بود.

علت آن هم ساده است. چنین حرکت خصمانه ای علاوه بر ابعاد دیپلماتیک، موج گسترده ای از خرده ضایعات فضایی را به وجود خواهد آورد. حال تصور کنید که این ضایعات شناور در مدار زمین که با سرعت بیش از 7 کیلومتر بر ساعت در حرکت هستند، حتی در اندازه یک سکه کوچک ممکن است چه بلایی سر دیگر ماهواره های مستقر در مدار بیاورند. اتفاقی که با توجه به شمار متعدد ماهواره های مستقر در مدار احتمال رخ دادن آن آنقدر زیاد است که کسی تا مجبور نشده آن را امتحان نخواهد کرد.

در یک سناریوی خیالی ترسناک موسوم به سندروم کسلر، در صورت وقوع چنین حادثه ای حتی ممکن است ما به کلی توانایی دسترسی خود به فضا را از دست بدهیم. چون آنقدر ضایعات شناور در مدار زمین زیاد خواهد شد که هر چیزی که به سوی مدار زمین پرتاب شود، حتماً هدف برخورد این ضایعات قرار خواهد گرفت.

از دست دادن راه رسیدن به مدار زمین و فضا در نتیجه چنین شرایطی، نه تنها نیروهای نظامی که تقریباً همه چیز را تحت تاثیر قرار خواهد داد؛ از اقتصاد جهانی گرفته تا پخش رسانه های تصویری و ارتباطات فراگیری که امروزه شدیداً به آنها وابستگی داریم. ماهواره ها خیلی بیشتر از آنچه فکرش را بکنید، در زندگی روزمره ما نقش دارند و موجب آسان شدن کارها شده اند. همه اینها یعنی اگر ما روزی ارتباط ماهواره ای خود را از دست بدهیم، در حقیقت بخشی از سبک زندگی کنونی خود را از دست داده ایم. در چنین شرایطی طبیعی است که ابرقدرت ها هم ترجیح دهند به جای مواجهه با چنین بحران سهمگینی راه دیگری برای مقابله با ماهواره های یکدیگر پیدا کنند، راهی که بدون نیاز به منفجر کردن آنها همچنان بتوانند آنها را در صورت لزوم از کار بیندازند. این همانجا است که لیزرها وارد میدان می شوند.

ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، در یک مارس 2018 در جریان سخنرانی خود در مسکو از آغاز فرآیند مسلح سازی ارتش این کشور به سلاح لیزری خبر داد. او گفت که اگرچه وارد جزئیات این موضوع نخواهد شد، اما همزمان ویدئویی را پخش کرد که در آن کامیونی را نشان می داد که چیزی شبیه به یک تلسکوپ بزرگ را روی خود حمل می کرد. این سلاح درست شبیه به یک سیستم تسلیحات لیزری ضد ماهواره بود؛ چیزی که خصوصاً در دوران جنگ سرد برای کور کردن چشم ماهواره های عکسبرداری آمریکایی بوسیله ارتش سرخ شوروی استفاده می شد. احتمال این موضوع زمانی قوت می گیرد که بدانیم ارتش آمریکا طی چند سال گذشته از تابانده شدن اشعه های لیزر از روی زمین به سوی ماهواره های جاسوسی خود در فضا خبر داده است.

تعمیر خودی، نابودی دشمن

تا به امروز خصمانه ترین اقدامی که علیه ماهواره های یک کشور صورت گرفته، کور کردن موقتی آنها بوده است. اما در صورتی که پرتوهای لیزر برای مدتی به حد کافی طولانی به سوی ماهواره تابانده شوند، می توانند موجب کوری همیشگی سیستم های تصویربرداری و عملاً بی مصرف شدن ماهواره مذکور شوند، بدون آنکه نیازی به منهدم کردن ماهواره در کار باشد. این تازه شروع ماجرا در یک جنگ زیرپوستی فضایی است.

روش غیرویرانگر دیگری برای از کار انداختن ماهواره ها هم وجود دارد. تصور کنید که می شود ماهواره کوچک دیگری بدون آنکه کسی مطلع شود به ماهواره دشمن نزدیک شود و سپس تمام مکالمات و ارتباطات ماهواره مورد نظر را شنود کند و در صورت نیاز با ارسال پارازیتی قدرتمند عملاً کنترل ماهواره را با اختلال مواجه کند یا جلوی ارسال اطلاعات بوسیله آن را بگیرد.

طبیعتاً افراد دیگری هم هستند که روش های سرراست تر و کم هزینه تری را مد نظر دارند. با این همه طی چند سال آینده بدون شک شاهد پرتاب طیف جدیدی از ماهواره های کوچک به مدار خواهیم بود. این ریزماهواره های تازه توسعه یافته توانایی این را خواهند داشت که با تغییر مکان خود در مدار، خودشان را به دیگر ماهواره ها برسانند یا حتی به آنها متصل شوند و آنها را جابجا کنند.

هدف اصلی از طراحی آنها در حقیقت افزایش عمر عملیاتی ماهواره های قدیمی است که هم اکنون در مدار فعال هستند؛ همان ماهواره هایی که امروزه با کمبود سوخت یا ایرادات فنی کوچک دست و پنجه نرم می کنند اما همچنان از نظر سیستم های اصلی خود عملیاتی دانسته می شوند. به این ترتیب این ریزماهواره ها نقش فرشته نجات این ماهواره های بزرگتر و گرانتر را بر عهده می گیرند تا دست کم در کوتاه مدت مشکل نیاز به جایگزینی آنها را برطرف کند و هزینه ها را کاهش دهند.

نسخه پیشرفته تری از این ریزماهواره ها هم در نهایت خواهند توانست تا پس از رسیدن به ماهواره یا ماهواره های مذکور سوخت آنها را پُر کند و در صورت نیاز ماهواره فوق را تعمیر کند یا ارتقا بخشد. این ایده در نگاه اول بسیار هیجان انگیز به نظر می رسد، اما صبر کنید تا به قسمت تاریک ماجرا هم برسیم. چنین تکنولوژی ای در کنار مزایای مثبتش می تواند کاربردی کاملاً معکوس هم داشته باشد. تصور کنید که این ریزماهواره ها خواهند توانست ماهواره های رقیب را از مدار خارج کنند یا نقصی فنی در آنها ایجاد کنند، شاید هم خیلی ساده سیستم سوخت رسانی آنها را دستکاری کنند تا بدون جلب توجه از کار بیفتند.

داگ لیدل مدیرعامل شرکت Space Missions می گوید هر ماموریتی که بوسیله هر کشور به نام تعمیر ماهواره ها در مدار آغاز می شود می تواند در پشت پرده با هدف آسیب رساندن به ناوگان ماهواره های کشورهای رقیب به پایان برسد.

چاقوی دولبه

به زبان ساده این تکنولوژی عملاً چاقویی دولبه است که همزمان می تواند کاربردی مفید یا مخرب داشته باشد. داگ می گوید اگر ما نمی توانیم تولید و استقرار تسلیحات فضایی را محدود کنیم، پس دست کم بهترین اقدامی که می توانیم انجام دهیم، محدودسازی استفاده از آن در قوانین بین المللی است.

جنگ و درگیری های نظامی دست کم روی کاغذ در صورت وقوع، تابع قوانین بین المللی هستند، قوانینی که شاید لزوماً همیشه رعایت نشوند، اما هیچ کشوری دوست ندارد آشکارا به شکستن آنها متهم شود مانند ممنوعیت استفاده از تسلیحات کشتار جمعی، شکنجه و…. بر همین اساس کنسرسیومی مرکب از حقوقدانان و متخصصان نظامی و فضایی در مدرسه حقوق دانشگاه آدلاید (در جنوب استرالیا) دور هم جمع شده اند تا پیش نویس چنین قانونی را تدوین کنند.

آنطور که وب سایت این دانشگاه می گوید چهارچوب تدوین شده بوسیله این گروه به راهنمایی برای قوانین نظامی و امنیتی قابل ارجاع به فضا بدل خواهد شد. این پروژه تا سال 2020 تکمیل می شود و سپس به صورت عمومی منتشر خواهد شد. وقتی که صحبت از فضا به میان می آید، به چنین چهارچوب های قانونی و شبه قانونی بیش از پیش نیاز پیدا می کنیم. فضا برخلاف تمامی میادین نبرد کنونی روی زمین، میدانی تازه برای رویارویی است.

میدانی که بیشتر قوانین کنونی توصیف کننده جنگ در آنها مصداق مستقیمی پیدا نمی کند. جانسون فریز معتقد است که با هرچه فراگیرتر شدن ایده درگیری های فضایی، قوانین نبردهای جدید هم به مرور تغییر خواهد کرد. او می گوید: «در ارتش، شما همیشه می خواهید که نیروهایتان زمین های مرتفع تر را در اختیار داشته باشند تا نسبت به نیروهای دشمن برتری آتش پیدا کنند. در دنیای ما، فضا همان زمین مرتفع تر است که حضور ماهواره ها در آن به شما دست برتر را در زیر نظر گرفتن تحرکات دشمن و واکنش به موقع به آن را می بخشد. اما در عین حال اینجا خبری از سنگر نیست. ماهواره ها در مدار هم بی دفاع هستند، هم مسیری کاملاً قابل پیش بینی دارند و هم به سادگی عمدتاً حتی با چشمان غیر مسلح در آسمان دیده می شوند. در نتیجه هر کسی می تواند آنها را هدف قرار دهد.»

با این همه جدا از مشکل ضایعات فضایی، دلیل دیگری هم وجود دارد که هیچ کشوری نخواهد مستقیماً ماهواره های طرف مقابل را هدف قرار دهد. بر اساس برخی شبیه سازی هایی که بخش قابل توجهی از نتایج آنها همچنان محرمانه باقی مانده است، یکی از مهم ترین دلایلش ترس از متوسل شدن رقیب به استفاده از سلاح هسته ای است. فراموش نکنید که وقتی صحبت از کشورهایی با توانایی قابل توجه در فضا به میان می آید، احتمالاً این کشور یکی از چند کشور بزرگ صاحب زرادخانه بزرگ سلاح هسته ای است.

در نتیجه این ترس همیشه وجود دارد که در صورت ناچاری، کسی روزی کلید استفاده از این تسلیحات هولناک را فشار دهد. با این همه حقیقت این است که این روزها در حال مشاهده شرایطی شبیه شرایط دوران جنگ سرد هستیم. رقابتی که ظاهراً بار دیگر بین چین، روسیه و آمریکا در حال اوج گرفتن است.

رقابت در ارتش های فضایی

• آمریکا: آمریکایی ها از همان سال های نخست دهه 50 میلادی در حال توسعه سامانه های فضایی خود بوده اند؛ سامانه هایی که سیستم های ضد ماهواره از ابتدا جزئی جدایی ناپذیر از آنها بود. در واقع خیلی دور از ذهن نیست اگر بگوییم آنها بیش از هر کشور دیگری روی چنین تکنولوژی هایی سرمایه گذاری کرده اند. برای اینکار هم ایده های مختلفی داشتند، از استفاده از تاثیر الکترومغناطیسی انفجار یک کلاهک هسته ای کوچک در مدار گرفته تا آزمایش موشک های ضد ماهواره قابل پرتاب بوسیله هواپیماهای جنگی. آخرین نمونه چنین آزمایشی در سال 2008 در قالب انهدام یک ماهواره معیوب بوسیله نیروی دریایی آمریکا با استفاده از یک موشک استاندارد رخ داد. ضمناً آنها درگیری پروژه های محرمانه متعددی هم هستند.
• روسیه: روسیه در کنار آمریکا یکی از اصلی ترین بازیگران میدان تسلیحات و نبردهای فضایی است. بازیگری که در ردای شوروی، خود یکی از آغازگران رقابت فضایی در دوران جنگ سرد بود؛ دورانی که این کشور در کنار آمریکا خیلی جدی تسلیحات فضایی خطرناک را در دست توسعه داشتند. در آن سال ها روس ها چیزی تحت عنوان Istrebitel Sputnik (ماهواره جنگنده) را آزمایش کردند که می توانست به ماهواره مورد نظر خود نزدیک و منفجر شود. از آن زمان تا به امروز روس ها چندین و چند سیستم مشابه را آزمایش کرده اند که هر کدام را می توان در عمل همین حالا هم در فضا مستقر کرد.
• چین: طبیعی است که در شرایط کنونی چینی ها بیش از هر کشور دیگری نسبت به فعالیت های فضایی آمریکا احساس خطر کنند. آنها در سال 2007 برای اولین بار، یک موشک ضد ماهواره را آزمایش کردند؛ آزمایشی که در حقیقت اخطاری بود با این پیام که چین در صورت لزوم می تواند از خودش دفاع کند. به علاوه چینی ها تا همین جای کار هم ماهواره هایی با توانایی انجام مانور مداری را در قالب برنامه شیجان آزمایش کرده اند. این ماهواره های کوچک می توانند ماهواره های دیگران را رهگیری کنند و مورد بازرسی قرار دهند.

ماهواره های نظامی معمولاً چه کاربردی دارند؟

• ناوبری: ماهواره های ناوبری برای هدایت سربازان و تجهیزات جنگی استفاده می شوند.
• اطلاعات: ماهواره های جاسوسی برای جمع آوری، تصویربرداری و شنود اطلاعات بکار می روند.
• اخطار زودهنگام: هدف این ماهواره ها آگاهی از شلیک موشک های بالستیک از سوی طرف مقابل است.
• ارتباطی: این ماهواره ها امکان برقراری ارتباط همزمان میان نیروها در تمام شرایط را فراهم می کند.
• تسلیحات فضایی: تسلیحات فضایی در حقیقت ماهواره های کوچکی هستند که می توانند ماهواره های دیگر را از مدار خارج کرده یا آنها را دستکاری کنند.
• تسلیحات لیزری: توپ های لیزری زمینی ضعیف می توانند به صورت موقتی موجب کوری ماهواره ها شوند. انواع قوی تر حتی امکان از کار انداختن کامل ماهواره ها را نیز دارند.
• سلاح هسته ای: انفجار یک کلاهک هسته ای در مدار زمین با ایجاد اثر الکترومغناطیسی (EMP) عملاً ماهواره های نزدیک محل انفجار را به کلی از کار می اندازد.
• موشک های متعارف: با استفاده از برخی موشک ها می توان ماهواره ها را در مدار هدف قرار داد. ضمن آنکه از آنها برای تغییر مدار ماهواره ها نیز می توان استفاده کرد.
• پارازیت: پارازیت ساده ترین راه برای مختل کردن فعالیت ماهواره ها شمرده می شود. به عنوان مثال عراق در جنگ سال 2003 روی تجهیزات ناوبری پارازیت انداخت.

چه تسلیحاتی اهداف اصلی تسلیحات ضد ماهواره هستند؟

• ماهواره های ارتباطی: تلاش برای قطع کردن کانال های ارتباطی طبیعتاً اولین قدم در جریان وقوع یک درگیری تمام عیار است. اما خیلی بعید است که در همین گام اول کسی بخواهد ماهواره های ارتباطی طرف مقابل را منهدم کند. با این حال پخش پارازیت و مختل کردن ارتباط آنها یا از کار انداختن پایگاه های گیرنده و فرستنده زمینی آنها در اولویت قرار خواهد داشت. این روش در عین حال گامی خویشتن دارانه تر است. چرا که به محض آنکه شما شروع به انهدام ماهواره های طرف مقابل بکنید، او هم اقدام به مقابله به مثل خواهد کرد.
• سیستم مکان نمای جهانی: ماهواره های ناوبری مانند GPS و GLONASS و… این روزها بخش جدایی ناپذیر از زندگی روزمره ما هستند. در این بین همانطور که می دانید GPS متعلق به آمریکایی ها است و GLONASS به روس ها تعلق دارد، چینی ها هم صاحب BDS هستند و اروپایی ها هم در تلاش می باشند تا سیستم Galileo را هرچه زودتر عملیاتی کنند. هدف گرفتن هر کدام از ماهواره های هر یک از این شبکه ها به هر دلیلی به عنوان اقدامی بسیار خصمانه از سوی جامعه جهانی تلقی خواهد شد.
• سیستم های ضد ماهواره: در سال 2014 روس ها فضاپیمای مرموزی را به فضا فرستادند که در زمان پرتاب Object 2014-28E خوانده می شد. این فضاپیمای مرموز به همراه سه ماهواره نظامی به فضا فرستاده شد و در ابتدا تصور می شد که چیزی جز زباله ای فضایی شناور در مدار زمین نباشند. تا اینکه فضاپیمای مرموز ما، مانورهای خود را در مدار زمین شروع کرد و این ترس را به وجود آورد که شاید روس ها همین حالا هم در حال آزمایش توانایی خود برای حمله غیرویرانگر به ماهواره های دیگران هستند. از منظر تعریف معیار، هر نوع ماهواره ای که با مانورهای مداری، خود را بیش از حد به ماهواره های دیگر نزدیک کند، تهدید تلقی می شود.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «نبرد فضایی چیست؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله محمدحسین جهان پناه در مجله دانستنیها، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.