علم سم شناسی چیست؟

علم سم شناسی یکی از اولین علوم ثبتی انسان است و با علومی مانند زیست شناسی، شیمی و علوم دارویی ارتباطی تنگاتنگ دارد. این علم روی تاثیر مواد شیمیایی مختلف بر ارگانیسم های زیستی تمرکز داشته و به روش های مسموم شدن و رفع مسمومیت مواد مختلف توجه دارد.

سم شناسی از نظر ساختاری مفهوم پیچیده ای نیست و با توجه به نشانه های بصری مسمومیت، انسان از دیرباز به این مفهوم پی برده و برای رفع آثار آن تلاش کرده است. تلاش های انسان برای شناسایی اثرات سموم تنها به مطالعه نحوه مبارزه با آنها باز نمی گردد؛ بلکه در طول تاریخ استفاده از سم یکی از مهم ترین راهکارهای نابود کردن افراد برجسته بوده است. به همین دلیل نیز سم شناسی علاوه بر اینکه یک علم درمانی باشد، به عنوان یک ابزار نظامی نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

همین امر نیز موجب ایجاد تاریخچه ای غنی از سم شناسی برای انسان شده است. مسمومیت از نظر مفاهیم اصلی شامل چند عنصر بسیار مهم می شود که می تواند نوع و اعمال مسمومیت را تغییر بدهد. اولین مورد، دوز مصرفی است و روش قرارگیری در معرض مواد سمی نیز یک مولفه دیگر در زمینه تعیین میزان آسیب است. همچنین مواردی مانند گونه زیستی، سن، جنسیت، میزان سلامتی، محیط زندگی و چندین مولفه شخصی دیگر روی میزان مسمومیت موجودات تاثیر مستقیم دارند.

در این مقاله شما می توانید با سم شناسی آشنا شوید.

شروع پدیده ای به نام سم شناسی

اولین بار در عصر باستان بود که اولین نشانه های سم شناسی به عنوان یک رویکرد موثر به ثبت رسید. انسان های اولیه با شناسایی سموم، از آنها برای از پا درآوردن شکارهای خود استفاده می کردند. انسان ها با شناسایی سموم موجود در مواد مختلف، سلاح های خود را به آنها آغشته می کردند تا بتوانند شکار راحت تری داشته باشند.

با این وجود با گذشت زمان و پیشرفت جوامع بشری، کاربری های جدیدی برای سموم به وجود آمد. در دوران باستان بسیاری از پادشاهان و افراد مهم موجود در جهان بواسطه مسمومیت کشته می شدند و سم به یک ابزار بزرگ و مهم در تنظیم شرایط سیاسی بدل شده بود. از جمله مشهورترین سم های باستانی می توان به شوکران اشاره کرد. سموم در کشورهایی مانند یونان و چین، کاربری های نظامی نیز یافته بود و سلاح های سربازان به سم آغشته می شد تا تلفات ارتش دشمن حتی در صورت زخمی شدن سربازان شان نیز به مرگ و میر بیشتر منتهی شود. اولین طبقه بندی های سموم توسط دانشمندان باستانی ای مانند ابرس پاپیروس و دسقیروطوس انجام شد و یافته های آنها در این زمینه بقدری مفید بودند که تا 20 قرن بعد نیز کاربرد داشتند. این یافته ها حتی در دنیای امروزی نیز از ارزش بالایی برخوردار هستند.

از قرون وسطی تا عصر مدرن با سم شناسی

تئوری ارائه شده توسط دانشمندی به نام پاراسلسوس در قرن 16 میلادی، تحولی بزرگ در سم شناسی ایجاد کرد. او معتقد بود که همه مواد دنیا سمی هستند، ولی میزان تاثیرگذاری آنها با یکدیگر متفاوت است. قوانین چهارگانه پاراسلسوس موجب ایجاد یک انقلاب در این علم شد. او معتقد بود که پاسخ موجودات زنده به مواد شیمیایی تنها با آزمایش قابل اندازه گیری است. دیگر قانون او ایجاد تفاوت بین خصوصیات درمانی و سمی یک ماده بود و سومین قانون به عدم سمی بودن برخی مواد در دوزهایی کمتر از حد معین باز می گشت و آخرین قانون این بود که ملاک اصلی طبقه بندی مواد شیمیایی، اثرات درمانی و سمی آنها است. این قوانین حتی در علوم امروزی نیز کاربرد دارند. با انقلاب صنعتی در اروپا، سموم به ابزارهایی برای ساخت جنگ افزارهای مدرن بدل شدند و نتیجه آن نیز ساخت موادی مانند گاز مخرب خردل بود که در جنگ جهانی اثرات مخرب فراوانی از خود بر جای گذاشت. این گاز حتی در جنگ ایران و عراق نیز توسط صدام حسین مورد استفاده قرار گرفت و موجب کشتار بسیاری از مردم ایران و عراق شد.

چه چیزی سمی است؟

تعریف سم با توجه به سیستم بیولوژیک و عملکرد موجودات زنده بسیار متفاوت است. سم می تواند منشاء گیاهی، حیوانی یا شیمیایی داشته باشد. مصرف سم می تواند موجب ایجاد اختلال در فعالیت های حیاتی موجودات زنده شود، ولی در این میان نکته مهم، میزان مصرف یک ماده است. برخی از مواد برای یک موجود زنده به نحوی سمی هستند که تنها ورود اندکی از آن به سیستم بدن این موجودات می تواند به اختلال در ساختار زیستی آن منجر شود. با این وجود از سوی دیگر موادی وجود دارند که مصرف آنها تا حجمی خاص بدون آسیب است، ولی با عبور از یک مرز حجمی مشخص، عملکرد مسموم کننده آنها آغاز می شود.

ماهیت سم می تواند بر اساس موجودات زنده مختلف، تفسیری متفاوت داشته باشد. ممکن است یک ماده که برای یک موجود سمی است، برای موجودی دیگر عنصری حیاتی برای ادامه بقا باشد. به عنوان مثال، انسان در مواجهه با ورودی دی اکسید کربن با مسمومیت روبرو می شود، ولی همین ماده یکی از مهم ترین المان های مورد نیاز گیاهان برای بقا محسوب می شود. به عنوان مثالی دیگر در طبیعت می توان به اکسیژن اشاره کرد. انسان با سپری کردن چند دقیقه کوتاه بدون اکسیژن، مرگ را تجربه خواهد کرد، ولی همین ماده برای سیانوباکتری ها یک ماده مرگ آور است.

به صورت کلی باید گفت که ماهیت سمی بودن یا سمی نبودن یک ماده برای هر موجود زنده ای به میزان و نحوه تکامل آن بستگی دارد. مکانیسم اثردهی سم در تمامی موجودات یکسان است. مسمومیت در موجودات زنده به معنای از دست رفتن عملکرد عادی حیاتی بواسطه ورود ماده شیمیایی خارجی است و به همین دلیل نیز تمامی موجودات زنده با مسمومیت، خطر نابودی را تجربه خواهند کرد.

عصر مدرن، سم شناسی را به عنوان یک علم بزرگ قبول کرده است. دانشمندان در طول دو قرن اخیر پیشرفت های شگفت آوری در این زمینه انجام داده اند، ولی هنوز میلیون ها ماده ناشناس در جهان وجود دارد که سمی بودن یا نبودن آنها به بررسی دقیق تر نیاز دارد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «علم سم شناسی چیست؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله آناهیتا عیوض خانی در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.