آنچه که از گیاه پنبه باید بدانید

تصور کنید از دل یک دانه کوچک در زیر خاک مثل یک کارخانه، با کمک نور خورشید و کربن دی اکسید موجود در هوا، مواد مختلفی ساخته می شود؛ از جمله رشته هایی نرم و لطیف و اغلب سپید. رویش رشته هایی این چنین نرم از خاکی سخت به معجزه می ماند. صحبت از گیاهی به نام پنبه (Gossypium) است؛ جانداری در سلسله گیاهان که عضوی از خانواده پنیرکیان است و در سطوح بالاتر رده بندی، با گل سرخ خویشاوندی دارد.

پنبه گیاهی یکساله است که بلندی بوته آن به حدود یک متر و گاهی بیشتر هم می رسد. گل های پنبه به رنگ زرد روشن است، همراه با لکه هایی ارغوانی که روی گلبرگ های آن دیده می شوند. میوه این گیاه که قوزه نامیده می شود، در علم گیاه شناسی از نوع کپسول است و بعد از رسیدن، شکفته شده و با به نمایش گذاشتن رشته های معمولاً سپید درونش، جلوه هایی از زیبایی را در مزرعه پنبه به وجود می آورد. در برخی از انواع پنبه، لکه های رنگی روی قوزه ها هم دیده می شوند؛ در حالی که در انواع دیگر، قوزه ها می توانند بدون لکه باشند.

تاریخچه شناخت و بهره گیری از این گیاه با ارزش در دنیا سابقه ای طولانی دارد. قدمت کشت این گیاه در کشور ایران به سه هزار سال پیش می رسد. پنبه که به دلیل ارزشمندی اش به طلای سفید مشهور است، از محصولات استراتژیک به حساب می آید. هر چند متاسفانه در بعضی مناطق ایران، آفت کرم سرخ پنبه یا بیماری ورتیسیلیوز (نوعی پژمردگی آوندی ناشی از قارچ ورتیسیلیوم) باعث آسیب و خسارت گسترده به مزرعه های پنبه و در نتیجه ممنوع شدن کشت این گیاه در آن مناطق شده است. این موضوع از عوامل کاهش تولید پنبه در کشور است.

در این مقاله شما می توانید با خصوصیات گیاه پنبه آشنا شوید.

پنبه: الیافی از جنس قند ولی بی مزه!

آنچه درون میوه پنبه دیده می شود، دانه های گیاه به همراه رشته هایی نسبتاً بلند است که در کل به محتوای میوه، وش گفته می شود. این رشته ها در واقع سلول هایی بوده اند که به شکل پرزهای بلندی سطح دانه ها را می پوشانند و نقش طبیعی آنها کمک به انتشار و پراکندگی آنها است. جنس این رشته ها تقریباً سلولز خالص است.

سلولز، نوعی کربوهیدرات (قند) مرکب است که در دیواره سلولی گیاهان وجود دارد و به استحکام و نیز نفوذناپذیر شدن سلول های گیاهی نسبت به ورود عوامل بیماری زا به درون و خروج آب از آنها، کمک می کند. شاید با شنیدن واژه قند به یاد طعم شیرین افتاده باشید، اما باید یادآوری کنیم قندهای مرکب مزه شیرین ندارند. ما در بدن مان آنزیم لازم برای هضم سلولز را نداریم؛ بنابراین نباید انتظار داشته باشید با وجود اینکه رشته های پنبه از قند ساخته شده اند، شیرین باشند!

ساختار الیاف

رشته های پنبه در واقع سلول های طویلی اند که به دلیل انباشت فراوان سلولز در دیواره آنها به الیاف رشته مانندی تبدیل شده اند که حالا باعث حفاظت و سبک شدن دانه ها می شوند. آنچه در این میان جالب است، ساختار این رشته های الیافی است. الیاف پنبه رشته هایی توخالی از جنس سلولز هستند. این الیاف همچنین شامل موم ها، پکتین ها، اسید آلی و مواد معدنی هستند. این در حالی است که سلولز، 90 تا 95 درصد مواد سازنده این الیاف را تشکیل می دهد.

سلولز، پلیمری طبیعی از واحدهای گلوکز است که به صورت خطی به هم متصل شده اند. این الیاف قدرت جذب زیادی دارند، بطوریکه می توانند تا 27 برابر وزن خود آب جذب کنند. برخی از الیاف پنبه ساختار بلوری (شکل هندسی منظم) دارند؛ در حالی که برخی دیگر بی شکل هستند. درجه ساختار بلوری الیاف که با روش اشعه ایکس اندازه گیری می شود، بین 70 تا 80 درصد است. مقطع عرضی الیاف پنبه لوبیایی شکل است که چندین لایه در آن قابل تشخیص است.

خارجی ترین لایه دیواره سلولی از کوتیکول و دیواره اولیه تشکیل شده است. کوتیکول لایه نازکی از موم و پکتین ها است که دیواره اولیه تشکیل شده از ریزرشته های سلولزی را می پوشاند. این ریزرشته ها در یک شبکه مارپیچی مرتب شده اند. دیواره ثانویه از چندین لایه هم مرکز ریزرشته ها که در جهت های مختلفی نسبت به محور رشته قرار می گیرند، تشکیل شده است. فضای خالی مرکزی چیزی جز بقایای خشک شده هسته و پروتوپلاست سلول نیست.

تنوع ژنتیکی

معمولاً ما پنبه را به رنگ سپیدش می شناسیم. اما جالب است بدانید پنبه بطور طبیعی می تواند رنگی باشد. رقم های مختلف پنبه ویژگی های گوناگونی دارند. بسیاری از این تفاوت ها از تنوع ژن ها منشاء می گیرد. می دانید که گیاه پنبه همچون همه موجودات زنده، نسخه هایی از ژن های خود را به نسل بعد منتقل می کند و از آنجا که گیاه پنبه تولید مثل جنسی دارد، نسل بعدی، دو نسخه (آلل) از هر ژن از والدها دریافت می کند (از هر والد، یک نسخه). ترکیب آلل هایی که آنها دریافت می کنند، بر صفات آنها تاثیر می گذارد. تنوع در ژن ها بر طول رشته، مقدار، کیفیت، مقاومت به آتش و از همه جالب تر بر رنگ الیاف تاثیر دارد، الیافی که می توانند به رنگ های قرمز، قهوه ای و حتی سبز دیده شوند.

بیشتر بدانید…

منابع

مقاله علمی و آموزشی «آنچه که از گیاه پنبه باید بدانید»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله مهدی میرزائی از مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.