دوچرخه چگونه وارد ایران شد؟

دوچرخه در جایگاه ابزاری نوین برای جابجایی و سرگرمی در نخستین سال های سده نوزدهم میلادی با کوشش های یک بارون آلمانی (بارون یکی از القاب اشرافی غرب اروپا است) در اروپا پدیدار شد و رواج پیدا کرد. اما این دستاورد نوین تمدن غرب به سرعت بار سفر بست و با گذر از دروازه های شرق، به سرزمینی رسید که در آستانه بسیاری از دگرگونی ها بود.

دوچرخه در ایران در آغاز همچون بسیاری از رهاوردهای غرب، وسیله ای اشرافی بود که فرزندان پاره ای خانواده های ثروتمند و اشراف به داشتن آن فخر می فروختند. این خانواده ها در سال های پایانی حکومت قاجار در بازگشت از سفرهای فرنگستان، دوچرخه هایی به ایران می آوردند که چشم ها را خیره می کرد. این پدیده، بستر ورود گسترده دوچرخه را به جامعه ایران در دهه های آینده فراهم آورد تا آنجا که در سال 1301 خورشیدی به گواه سرشماری این سال، 23 دوچرخه سازی در تهران فعالیت می کردند.

«برخی از مردم به آنهایی که بر این مرکب سوار می شدند، بچه شیطان می گفتند که از طرف شیطان و پریان کمک می شوند، چه به غیر این کسی نمی تواند روی دو چرخ حرکت بکند و دلیل شان این بود که می گفتند مرکبی که اگر کسی آن را نگه ندارند، خودش نمی تواند خودش را نگه دارد، چگونه می تواند یکی را هم بالای خود نشانیده، راه ببرد؟ مخصوصاً که با سرعت آدم دونده ای هم طی طریق کرده، از هر طرف و هر سمت هم پیچ و خم بخورد! پس این نیست مگر آنکه خود آن رورئک جنیان ساخته و راکبین آنها نیز بچه جن ها و بچه شیطان ها می باشند.» اینها توصیفاتی از باور ایرانیان نسبت به دوچرخه در روزهای اول ورود آن است که در کتاب «طهران قدیم» آمده است. دوچرخه با این حرف ها و شگفتی ها وارد ایران شد و به سرعت دل ایرانیان را ربود.

دوچرخه فروشی لاله زار

دوچرخه های انگلیسی و آلمانی در آغاز بیشتر راه ایران را در پیش گرفتند. راله یا رالی، فیلیپس، هرکول، مایستر، المپیک، اوپل (زنانه و دخترانه)، جمس و بی اس آ (مارک سه تفنگ)، مهم ترین مارک های دوچرخه هایی بودند که در روزنامه های دهه های 1300 و 1310 خورشیدی برای فروش آگهی می شدند. خیابان های چراغ برق، علاء الدوله (فردوسی)، لاله زار، ناصرخسرو و سعدی از مراکز مهم فروش، کرایه و تعمیر دوچرخه در تهران بودند. تجارخانه های بزرگی که وارد کننده مارک های مشهور دوچرخه به ایران بودند، جز تهران، در شهرهایی چون اصفهان، آبادان و کرمانشاه هم نمایندگی داشتند.

ادیک ارمنی، دوچرخه ساز سرشناس

اولین دوچرخه سازی در پایتخت، در خیابان ناصری (ناصرخسرو) و کمی بالاتر از شمس العماره جای داشت. حسین آقا شیخ، صاحب دوچرخه سازی، در کنار تعمیر، دوچرخه هم کرایه می داد. شهامت این فرد در کرایه دادن دوچرخه در شرایطی که جامعه آن روزگار، هر پدیده تازه رسیده از فرنگ را با دیده تردید و گاه تکفیر می نگریست، موجب شد مشتریانی پر و پا قرص پیدا کند. یک ارمنی به نام ادیک هم پس از اندکی یک مغازه دوچرخه سازی در میدانگاهی سفارت انگلیس در اول خیابان منوچهری راه انداخت. او توانست مشتریان شمال شهر را در اختیار درآورد. این شغل تازه، شتابان توانست به یکی از مشاغل محبوب و پُر درآمد در ایران تبدیل شود.

این اقدامات، رواج بیشتر دوچرخه را در تهران و سپس دیگر شهرهای بزرگ در پی آورد. همچنین طیف مشتریان و هواداران این وسیله تازه، از بچه های اعیان و بچه های تاجر، به متوسط ها و بچه کاسب ها گسترش پیدا کرد.

نظام نامه دوچرخه سواری

شیطان، مرکب شیطان، بی سیکلت، بای سیکلت، دوچرخه پایی و دوچرخه، نام هایی بود که از آغاز ورود بر این مسافر فرنگی داده شد. گسترش بهره گیری شهروندان از دوچرخه در میانه سال های 1295 تا 1320 خورشیدی موجب شد حکومت برای سامان دادن به آن، روش هایی بکار بندد. وزارت داخله بدین ترتیب «نظام نامه سیر و حرکت دوچرخه های پایی در شهر و حومه» را به سال 1309 تهیه کرد و اداره کل تشکیلات نظمیه مامور شد پس از گرفتن امتحان از دارندگان دوچرخه، برای آنان تصدیق دوچرخه سواری صادر کند. دوچرخه ها هم باید نمره می شدند.

نظمیه هر چند سخت گیرانه پیگیر اجرای این نظام نامه بود، اما دارندگان دوچرخه بویژه نوجوانان و جوانانی که دست کم از نظر سنی امکان گرفتن تصدیق نداشتند، کمتر به آن تن می دادند. همین مسئله تشکیلات حکومتی را بر آن می داشت که گهگاه اطلاعیه هایی درباره لزوم رعایت مقررات در روزنامه ها منتشر کند. به عنوان نمونه، در یک آگهی به تاریخ ششم مرداد 1319 در روزنامه اطلاعات از کلیه صاحبان دوچرخه و سه چرخه های پایی کرایه و شخصی تهران و سایر شهرستان ها برای اجرای ماده 1 آئین نامه دوچرخه رانی که در جراید درج شده است، جهت معاینه و نصب پلمب شهربانی از تاریخ 10 مرداد الی آخر مهر ماه 1319 دعوت شد که به شهربانی هر شهرستان مراجعه نموده و سه چرخه و دوچرخه های خود را پلمب نمایند. این اطلاعیه به متخلفان هشدار می داد در حدود مقررات تعقیب و کیفر خواهند شد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «دوچرخه چگونه وارد ایران شد؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله مهدی یساولی در مجله دانستنیها، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.