مردم در عصر باستان چه زیورآلاتی استفاده می کردند؟

استفاده از جواهرات از همان زمانی آغاز شد که بشر پا به کره زمین گذاشت. این ادعا در بسیاری از گزارش ها و مقالاتی که درباره جواهرات دوران باستان منتشر شده وجود دارد. مسلم است آنچه انسان های اولیه در عهد قدیم به عنوان جواهرات استفاده می کردند با آنچه که امروز با این عنوان بکار می رود، بسیار متفاوت است. در دوران باستان وسائل اولیه که زیورآلات با آنها ساخته می شد، در ابتدا عبارت بودند از پَر پرندگان، استخوان ها، صدف ها و سنگریزه های رنگی. این سنگریزه های رنگی به عنوان جزئی گرانقیمت از زیورآلات دوران باستان مورد استفاده قرار می گرفتند. آنها بابت استحکامی که داشتند به زیورآلات دوام بیشتری می دادند و در عین حال به زیبایی آنها اضافه می کردند. استفاده از زیورآلات و جواهرات در دوران باستان بیش از هر جایی در کشورهای صاحب تمدن از جمله ایران تاریخچه پُرباری دارد.

گردنبند مهره ای، قدیمی ترین زیور عهد باستان

باستان شناسان بسیاری، جواهرات متعددی از دوران باستان را کشف کرده اند. با این حال قدیمی ترین زیورآلات کشف شده ترکیبی از مهره های کوچک است که به شکل گردنبند درآمده اند. این گردنبند مهره ای در غاری واقع در موناکو پیدا شده که پیشینه آن به حدود 80 هزار سال پیش باز می گردد. از دیگر زیورآلات کشف شده در دوران باستان که تاریخ آن به 40 هزار سال قبل باز می گردد مهره هایی با پوسته های تخم شترمرغ است که در غار بلومبوس در آفریقای جنوبی پیدا شده است. از دیگر یافته ها که تاریخ کشف آن به 35 هزار سال پیش باز می گردد، دستبندی ساخته شده از عاج فیل ماموت است که در غار دنیسوا واقع در سیبری بوده است.

زیورآلات در ایران قدیم

ردپای استفاده از جواهرات را باید در تمدن های بزرگ جستجو کرد. تمدنی که بخش عظیمی از آن در ایران شکوفا شد. وقتی از این دوره زمانی می گوییم صحبت از 3000 تا 400 سال قبل از میلاد مسیح است. زمانی که سنگ های ساده با مفاهیم شگفت انگیز به عنوان زیورآلات ایرانیان مورد استفاده قرار می گرفت. بیشتر سنگ هایی که در زیورآلات ایرانیان در آن زمان مورد استفاده قرار می گرفته معنا و مفهوم خاصی را با خود همراه داشته که غالباً مفاهیم معنوی بوده است. در عین حال تزئین آنها با اشکال ستاره ها و گل ها، زیبایی شان را بیشتر می کرده است.

با این حال استفاده از زیورآلات یا همان اکسسوری های امروزی در ایران بسیار قدیم در دوره های مختلف متفاوت بوده که برخی از بارزترین آنها در دوران پارتیان (اشکانیان) بوده است. اگرچه پارتیان اقوامی جنگجو بوده اند، اما در عین حال اهمیت بسیاری که آنها به زنان خود می دادند، سبب شد پوشش زنان در این دوره با دوره های پیش از خود، آراستگی و زیبایی بیشتری داشته باشد. این پوشش شامل زیورآلات و اکسسوارهایی هم می شد که آنها استفاده می کردند. علاقه زنان خوش پوش پارتی به زیورآلات آنقدر زیاد بوده که در تحقیقات در این حوزه با زنان شیک پوش دوران ادوارد، پادشاه انگلستان در یک سطح قرار گرفته اند. استفاده از طلا در این دوران از نکات برجسته زیورآلات پارتیان محسوب می شود. به عنوان نمونه کمربند طلایی با نگین هایی از سنگ های لعل که در موزه ملی بریتانیا نگهداری می شود از دوران پارتیان در ایران به جا مانده، نشان دهنده تبحر و ظرافت جواهرسازی در ایران قدیم و زمان پارتیان بوده است.

باورهای خرافی و زیورآلات عجیب

نیاز به احساس پذیرش و تعلق داشتن شاید به همان نسبت که مراقبت از سلامتی مهم است، حائز اهمیت باشد. در واقع نباید اینها را یک نوع غرور بدانیم، بلکه باید به عنوان نیاز تعریف شوند. در زمان های دور، یعنی چیزی مترادف عهد باستان، این احساس اعم از تعلق، پذیرفته شدن و حتی محافظت شدن با چاشنی خرافه، ترکیبی از زیورآلاتی را ساختند که داستان آنها امروز به عنوان قصه هایی جالب و پُر رمز و راز شناخته می شود.

اولین زیورآلات نه با طلا، نقره و سنگ های قیمتی که با دندان ها، پنجه ها، شاخ ها و استخوان های شکار ساخته شدند؛ چون شکارچیان بر این باور بودند که استفاده از غنائم در قالب پوشش، باعث خوش شانسی آنها در شکارهای بعدی است. پس می توان شروع استفاده از زیورآلات را به همین باور ارتباط داد. این احساس شکارچیان از آنجایی می آمد که روستاهای آنها روز به روز و بسته به مقدار شکارها زندگی را می گذراندند؛ بنابراین شکارچیان ارج و قرب خاصی داشتند و خواهان نشان دادن قدرت و توانایی بیشتر بودند.

همچنین استفاده از زیورآلات در جوامع اولیه در قالب سنگ های طلسم با باور محافظت از خود در برابر بدشانسی و بیماری رواج داشت. باوری که شاید تا این روزها جلو آمده، طوری که بسیاری از افراد از سنگ های ماه تولد خود همراه گردنبند و انگشتر با تصور خوش اقبالی استفاده می کنند. به همین ترتیب از زیورآلات در قالب طلا و جواهر نمادهایی اسطوره ای ساخته می شد که می توانستند نمادی از باروری، ثروت و عشق باشند.

زنان ایران باستان و جواهرات

علاقه زنان ایرانی به جواهرات ریشه در گذشته ای دارد که می تواند به دوران ایران باستان برسد. علاقه زنان ایرانی به الماس، زمرد و دیگر سنگ های قیمتی موضوعی است که در مرور تاریخچه زیورآلات دنیا به آن پرداخته شده است. در عین حال نکته قابل توجه دیگر درباره زیورآلات ایران باستان هنر جواهرسازی در آن دوره زمانی است که ایرانی ها را از دیگران متمایز می کرده؛ هر چند آنها ابزارهای مدرن جواهرسازی را در اختیار نداشتند، اما از گردنبند و النگو تا گوشواره و حلقه های انگشتری، پابند و سنجاق های سر را می ساختند. جنس اغلب این زیورآلات هم از طلا و نقره بوده است.

ایرانی های ثروتمند در دوران باستان غالباً از طلا با سر حکاکی شده حیوانات استفاده می کردند. به عنوان مثال دستبند یا النگویی که دو سر آن باز است و در انتهای هر دو طرف سر جفتی از غاز، شیر، مار یا خرس قرار داشته است. در عین حال نیم تاج از دیگر زیورآلات مورد استفاده و مشهور زنان ایران در دوران باستان بوده است. البته زنان ایرانی آن دوران این نیم تاج ها را در مناسبت های بسیار خاص استفاده می کردند. این تاج ها عموماً از طلا بوده اند و روی آنها با الماس، مروارید و دیگر سنگ های قیمتی تزئین شده بود. در همین مورد می توان به سر مجسمه مرمری ملکه ای اشاره کرد که در شوش پیدا شده است. او را ملکه موزا همسر فرهاد چهارم اشکانی می دانند که تاجی کنگره دار بر سر دارد. با این اوصاف به نظر می رسد تاج و نیم تاج در بین زنان ایران قدیم نوعی اکسسوری گرانبها محسوب می شده که البته می تواند بیشتر متعلق به طبقه ثروتمند جامعه باشد.

مصر باستان، مهد جواهرات سنگی

اولین تمدن بزرگ جهان، مصر باستان به سرزمین جواهرات زیبا مشهور است. ساخت زیورآلات در مصر به پیش از آغاز دوران دودمانی باز می گردد و همزمان با شکل گیری تاریخ غنی این کشور جلو آمده است. وسیله محبوب مصری ها برای ساخت زیورآلات طلا بوده، هر چند آنها از سنگ های با ارزش و شیشه برای ساخت زیورآلات استفاده می کردند. مصری ها انواع فوق العاده ای از جواهرات را در قالب انگشتر، گردنبند و النگو می ساختند. خلخال، گوشواره و نیم تاج و حلقه های انگشت و گردن هم از دیگر محصولات آنها بودند.

مصری های دوران باستان در استفاده از زیورآلات به رنگ ها اهمیت بسیاری می دادند. رنگ ها برای آنها به عنوان معرف موقعیت اجتماعی و محافظت از آنها در برابر خیر و شر کاربرد داشت.

سومریان و آویزهای درخشان

تمدن سومریان را که یونانی ها تمدن بین النهرین نامیدند، محدوده ای بین دجله و فرات است که امروز عراق و شمال شرقی سوریه را در بر می گیرد و تقریباً حدود 2750 سال قبل از میلاد مسیح، در ساخت طلا جایگاه ویژه ای برای خود بدست آورد؛ بطوریکه امروزه باستان شناسان بسیاری در حفاری های خود در این منطقه زیورآلات فراوانی از جمله گردنبند و سنجاق پیدا کرده اند که از جنس طلا، نقره و سنگ های نیمه قیمتی بوده است. مشهورترین محل حفاری گورستان سلطنتی اور بوده که در عراق واقع شده؛ جایی که مقبره های بسیاری از آن دوران وجود داشته و در نتیجه جواهرات بسیاری از زمان باستان در همین منطقه کشف شده است.

نمادی برای شناسایی طبقه اجتماعی

با گذشت زمان کوتاهی، استفاده از زیورآلات با مفاهیم دیگری نیز همراه شد. از جمله معرف ارتباط افراد با جامعه ای که در آن زندگی می کردند. به عنوان مثال برده ها النگو یا دستبندی به دست می کردند که نشان می داد متعلق به چه کسی هستند. حلقه ها از همان دوران به عنوان تعهد دو نفر برای تعلق به یکدیگر در شکل ازدواج معنا گرفتند. در دوره زمانی خاصی در عصر باستان فقط مقامات رسمی و ثروتمند کلیسا حق داشتند از سنگ های قیمتی استفاده کنند؛ چون این سنگ ها نمادی از قدرت و ثروت بود. در عین حال افراد عادی تر که به تقلید از آنها تمایل داشتند، زیورآلات ارزان تر را برای اضافه کردن زرق و برق لباس های خود استفاده می کردند.

داستان استفاده از زیورآلات در دوران های بسیار قدیم آفریقا هم در نوع خود جالب توجه است. مورد مصرفی که بواسطه وجود زندگی قبیله ای در عصر حاضر از همان زمان تا امروز جلو آمده است. زنان و مردان در مناطقی از آفریقا با استفاده از قاب های گردی مانند بشقاب در دهان خود به دنبال اهداف خاصی بوده اند. هدف مردان بهره مندی از چهره ای ترسناک به عنوان عاملی مهم در نبردها بوده و هدف زنان زشت شدن برای جلوگیری از دزدیده شدن!

منابع

مقاله علمی و آموزشی «مردم در عصر باستان چه زیورآلاتی استفاده می کردند؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله صنم بیاناتی در مجله دانستنیها، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.