آشنایی با کوه آتشفشانی دماوند

کوه دماوند در 30 تیر ماه 1387 به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. این قله با ارتفاع حدود 5670 متر از سطح دریا، بلندترین کوه خاورمیانه است. دماوند یکی از 5 آتشفشان جوان و نیمه فعال یا خفته ایران بشمار می رود و از نظر مخاطرات زمین شناختی و مطالعات آتشفشان شناسی نیز اهمیت دارد.

این آتشفشان به لحاظ وجود چند گازفشان در لبه جنوبی خاوری دهانه اصلی و خروج گاز گوگرد و وجود بیش از 60 چشمه آبگرم و معدنی در اطراف آن جزء آتشفشان های نیمه فعال یا خفته بشمار می آید، به عبارت بهتر این آتشفشان خاموش نبوده و با توجه به فرآیندهای یاد شده امکان فعالیت دوباره آن وجود دارد.

کوه دماوند یک آتشفشان مختلط (Stratovolcano) میان صفحه ای است که از جریان های گدازه و مواد پیروکلاستیک (Pyroclastic) شامل پومیس، توف و رسوبات لاهار پدید آمده است.

دهانه آتشفشان دماوند در بالای چکاد آن با قطر چند صد متر قرار دارد که بخش اصلی مواد آتشفشانی از آن خارج شده اند. افزون بر دهانه اصلی، گدازه های آتشفشانی از چند دهانه جانبی نیز خارج شده اند که تعدادی از آنها در دامنه جنوبی و جنوب غربی آن قرار دارند. در سنگ های آتشفشانی دماوند با وجود حجم گسترده و تشکیل در طول زمان (1.8 میلیون تا 7300 سال پیش)، تغییر ترکیب چندان زیادی دیده نمی شود.

بر پایه مطالعات صحرایی و سن سنجی ایزوتوپی، سه دوره اصلی فعالیت آتشفشانی در دماوند گزارش شده است که شامل:

1. فعالیت از 1.8 میلیون سال تا 800 هزار سال قبل (شکل گیری دماوند پیر): سنگ های مربوط به این دوره فعالیت، الیوین بازالت های مربوط به سازند پلور و نیز نمونه های گدازه ای در منطقه سردابیچ در شمال قله دماوند هستند.
2. فعالیت دماوند جوان از 500 تا 600 هزار سال پیش آغاز شده و مخروط فعلی آتشفشان شکل گرفته است. فوران های این مرحله تا 150 هزار سال قبل ادامه داشته است.
3. آخرین فوران های دماوند از 65 هزار سال پیش آغاز شده و تا 7300 سال قبل ادامه داشته که محصولات آن در دامنه های جنوبی و غربی نمایان است.

فوران دماوند چگونه خواهد بود؟

چه بخواهیم، چه نخواهیم، دماوند یک آتشفشان نیمه فعال است که از نظر انفجار و فوران در قله در حالت خاموش قرار دارد. این آتشفشان که در پهنه البرز مرکزی و به صورت مخروط آتشفشانی مرکب (متشکل از بیش از 400 کیلومتر مکعب گدازه آتشفشانی) واقع شده، شواهدی از خروج بخار و گازهای آتشفشانی را از خود نشان می دهد.

برخی آتشفشان ها ممکن است در خلال یک دوره فعالیت تنها یکی از انواع فوران را از خود نشان بدهند، در حالی که برخی دیگر ترکیبی از چندین فوران را به نمایش خواهند گذاشت. از نظر نوع فعالیت می توانیم فوران های آتشفشانی را به دو دسته تقسیم کنیم؛ فوران های انفجاری و فوران آرام. فوران های انفجاری بر اثر انفجار گاز پدید می آیند که ماگما و تفرا را به بیرون پرتاب می کنند؛ اما در فوران آرام، گدازه روان است و بدون پرتاب شدن در فضای اطراف به بیرون سرازیر می شود.

اگر روزی دماوند فوران کند، محتمل است که فوران آن انفجاری باشد و ساکنان منطقه شاهد خروج گدازه ها، خاکستر، لاپیلی (یکی از ذرات آذرآواری به قطر 2 تا 64 میلیمتر که این ذرات توسط فوران آتشفشانی به هوا پرت می شوند)، بمب های آتشفشانی و گازهای گوناگون از دهانه یا شکاف های آتشفشانی آن خواهند بود.

پیش بینی رفتار آینده آتشفشان بر پایه سرگذشت زمین شناسی آن است. با توجه به وجود محصولات انفجاری آتشفشان در اطراف دماوند، احتمال رخداد فوران های انفجاری در آینده وجود دارد. محققان با مطالعه مواد پیروکلاستیک در اطراف دماوند رخداد فوران های انفجاری با شدت 4 در مقیاس اندیس انفجاری آتشفشان (Volcanic Explosivity Index) را گزارش کرده اند. بر پایه این اطلاعات باید دست کم انتظار فوران انفجاری با شدت 4 را در این آتشفشان داشته باشیم. پژوهشگران دیگری در مقاله تحقیقاتی خود برای دماوند شدت انفجاری 7 را پیش بینی کرده اند. این موضوع با توجه به جمعیت زیادی که در اطراف دماوند زندگی می کنند، لزوم تحقیق بیشتر و آمادگی در برابر چنین رخداد احتمالی ای را بیشتر خواهد کرد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «آشنایی با کوه آتشفشانی دماوند»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله محبوبه عمیدی در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.