آیا دماوند شروع به فوران خواهد کرد؟

«آیا دماوند شروع به فوران خواهد کرد؟»، پرسش بسیار مهمی است که هر بار بعد از افزایش فعالیت های ظاهری دماوند و خروج دود و گاز از قله آن بر سر زبان ها می افتد که پاسخ دادن به آن آسان نیست، اما می دانیم فوران دماوند بسیار خطرناک خواهد بود.

در پورتال یو سی (شما می توانید)، برای یافتن پاسخ این پرسش سراغ آقایان دکتر مهدی زارع (استاد زلزله شناسی مهندسی) و دکتر جلیل قلم قاش (دکتری زمین شناسی) رفتیم تا احتمال فوران این قله آتشفشانی ایران و بلندترین آتشفشان آسیا را از آنها جویا شویم، که شما می توانید در ادامه مشروح این گفتگو را مطالعه نمایید.

دودهای سفید رنگ و بسیاری که گهگاه از دماوند خارج می شود، در میان مردم نگرانی هایی ایجاد کرده و از سوی دیگر کوهنوردانی که در این سال ها به دماوند صعود کرده اند؛ معتقد هستند که این قله فعال تر شده و گاز بیشتری بیرون می دهد. آیا این موضوع درست است یا می تواند صرفاً یک برداشت مقطعی باشد؟ اگر درست است که احتمال دارد نشانه فعال شدن دماوند باشد، آیا فقط بخشی از سیکل طبیعی یک آتشفشان را تشکیل می دهد؟

بخار آب است.

دکتر زارع درباره خروج دود و گاز از دهانه دماوند و شدت و ضعف آن و همچنین گزارش های متعدد کوهنوردان معتقد است این بخشی از یک اتفاق طبیعی است: «طبیعی است؛ چرا که دماوند یکی از مهم ترین مقاصد کوهنوردی منطقه و منطقه ای آتشفشانی و دائماً و به تناوب فعال است. از بررسی اطلاعات موجود، توزیع تغییر شکل در گستره ای وسیع تر از قله آتشفشانی دماوند قابل مشاهده است. وجود چشمه های آبگرم با روند شمالی – جنوبی می تواند نشانه توزیع تغییر شکل در گستره ای وسیع تر از آتشفشان دماوند باشد.» با این حال افزایش و کاهش این دودهای خروجی کمی نگران کننده است.

دکتر قلم قاش در این باره معتقد است که بخشی از نزولات جوی و آب حاصل از ذوب یخچال ها به درون مخروط آتشفشانی نفوذ کرده و به اعماق زمین می رود. با افزایش عمق و افزایش درجه دما، آب نفوذی تبخیر شده و همراه با گازهای آتشفشانی به سطح زمین صعود می کند. هر زمان آب نفوذی به عمق زمین افزایش یابد، مقدار گازهای خروجی یا فعالیت فومرولی دماوند افزایش می یابد و افزایش گازهای خروجی دماوند به تنهایی، نشانه فعالیت ماگمایی نیست: «متاسفانه بیشتر مشاهدات توسط افراد غیر زمین شناس بوده و داده دستگاهی مستندی مبنی بر افزایش فعالیت دماوند وجود ندارد.»

بنابراین به نظر می رسد این نشانه های ظاهری که همه افراد آن را گزارش می کنند، به تنهایی نشانه فعالیت دماوند نیست.

فعال تر یا نه؛ مسئله جواب ندارد.

اما گرم تر شدن دمای چشمه های اطراف آن و حتی جاری شدن سیل که آن را به گرم تر شدن بدنه دماوند و آب شدن برف ها نسبت داده اند، در روزها و ماه های گذشته، باعث گسترش شایعاتی در مورد افزایش فعالیت های دماوند شده است. اینها نشانه هایی هستند که ممکن است دال بر فعال تر شدن دماوند باشند، اما دکتر قلم قاش می گوید: «با توجه به داده هایی که در حال حاضر در اختیار داریم، پاسخ این پرسش خیر است.»

دکتر زارع به اینکه دماوند یک آتشفشان خاموش نیست، اشاره می کند و می گوید: «وجود چشمه های آبگرمی مانند لاریجان، اسک و بایجان با دمای 28 تا 60 درجه سانتیگراد نشان از آثار فعالیت های آتشفشانی جوان در این منطقه دارد.» او با توجه به این تغییرات و تحرکات، امکان فعال شدن مجدد دماوند را رد نمی کند. دماوند کوه بسیار بزرگی است که امکان فعالیت مجدد آن رد نمی شود و در اطراف آن جمعیت 20 میلیونی زندگی می کنند، بنابراین نمی توان به عدم فعالیت مجدد آن دلخوش کرد و برای خروج از ابهام باید پاسخی قطعی تر داشته باشیم.

دماوند را باید پایید.

اینکه چرا پاسخ خیر دکتر قلم قاش پاسخی قطعی نیست، در همان پاسخ نهفته است؛ اینکه با اطلاعات موجود پاسخ منفی است. اما آیا اطلاعات موجود کافی است؟ به همین دلیل از دکتر قلم قاش پرسیدیم که اگر از نظر شما وضعیت فعلی دماوند مشخص نیست، برای رفع این ابهام چه باید کرد؟ قلم قاش می گوید که دماوند توسط پژوهشگران زیادی مطالعه شده و اطلاعات خوبی راجع به تاریخچه فوران، ترکیب آتشفشان، منشاء آن، موقعیت تکتونیکی، مخزن ماگمایی و… در دست است. همچنین در حال حاضر محققان برجسته ای در حال کار روی آتشفشان دماوند هستند و تلاش می کنند بر اطلاعات ما درباره آن بیفزایند: «مثلاً بوسیله مطالعات ژئوفیزیکی و زمین شناسی وجود یک مخزن ماگمایی در زیر دماوند تایید شده؛ اما از تغییرات آن بی خبریم. برای تفسیر رفتار دماوند ما به داده های دستگاهی بروز نیاز داریم که در این زمینه هنوز نتوانسته ایم سامانه پایش دماوند را راه اندازی کنیم.»

زارع درباره اقدامات پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله ایران درباره دماوند پاسخی شبیه به قلم قاش دارد و به سابقه حدود 50 سال مطالعه دماوند و زمین شناسی اش اشاره می کند: «در سال 1966، یک نقشه زمین شناسی از محدوده دماوند توسط زمین شناسی سوئیسی به نام آلن باخ تهیه شد و سازمان زمین شناسی آن را منتشر کرد. البته از آن زمان تا به امروز مطالعات مختلف دیگری نیز در این خصوص انجام شده است.» او اما در مورد پایش دماوند می گوید: «این مطالعات چقدر دقیق است و آیا پایش و رصد، دائمی و هر روزه است و به چه ترتیب و با چه تعداد دستگاه است؟ جواب آن است که آتشفشانی مثل سیستم دماوند باید از نظر پایش علم زمین شناسی خیلی دقیق مورد مطالعه قرار گیرد. آتشفشان دماوند فقط یک قله نیست که مخروطش در کنار جاده هراز دیده می شود، بلکه مخروط آتشفشانی است که در زیر سطح زمین و ریشه سنگ های آتشفشانی تا کیلومترها در پوسته البرز ادامه دارد.»

این موضوع نیاز به بررسی دقیق تر را ضروری جلوه می دهد، اما چرا این بررسی ضروری است؟

دماوند را چطور باید پایید؟

همانطور که اشاره شد، دماوند در نزدیکی مخروط دماوند در وسط رشته کوه البرز و کنار یک شریان حیاتی مهم به نام جاده هراز قرار دارد و این کوتاه ترین راه تهران به دریای مازندران است. از سوی دیگر قرارگیری دماوند در نزدیکی مناطق پُر جمعیتی مانند تهران، اهمیت و لزوم بررسی و مطالعه آن را مشخص می کند. زارع می گوید: «به عبارتی دیگر، روشن شدن این مسئله که فوران آتشفشان دماوند چه خطری را برای شهر تهران و نواحی مجاور به همراه دارد، نکته ای با اهمیت است. همچنین دید گسترده تر به نقش آن در یک گسلش فعال و احتمال اثر آتشفشان دماوند بر تحریک و جنبش گسل های البرز، بویژه گسل مشا و گسل شمال تهران، اهمیت دارد.»

بنابراین حالا که ضرورت پایش دماوند و فعالیت هایش مشخص شده، سوال اساسی این است که این پایش باید چطور انجام شود؟

آنطور که دکتر قلم قاش می گوید؛ برای داشتن تفسیر دقیق رفتار آتشفشان دماوند ما به یک ایستگاه مرکزی پایش یا مانیتورینگ نیاز داریم. در این ایستگاه تلفیق تمام اطلاعات و داده های بهنگام آتشفشان که از سامانه های لرزه نگاری، GPS، دمای محیط، شدت، ترکیب و دمای چشمه های آب و گازفشان ها و… دریافت می شود و تلفیق آنها می تواند برای نتیجه گیری در مورد وضعیت یا فعالیت آتشفشان بکار بیاید: «در حال حاضر تنها داده دستگاهی و بهنگام موجود داده های لرزه ای است که آن هم به دلیل تعداد کم ایستگاه های مستقر در اطراف دماوند، دقت لازم برای تفسیر رفتار این آتشفشان را ندارد. برای ایجاد مرکز پایش به 8 تا 10 ایستگاه لرزه نگاری و جی پی اس، تیلت متر و دستگاه های لازم برای ثبت برخط ویژگی های فیزیکی و شیمیایی چشمه های آب و گاز در اطراف دماوند نیاز داریم.» اما اینکه آیا این پایش ضرورتاً به پیش بینی فوران احتمالی و شدت آن منجر می شود، سوال دیگری است.

بی خبری، خطر اصلی

به منظور پیش بینی زمان احتمالی وقوع فوران های آتشفشانی، محققان رفتار این پدیده طبیعی را در گذشته و حال بررسی کرده و تلاش می کنند با شناخت دقیق آن، فعالیت های آتشفشانی را در آینده پیش بینی کنند. مطالعه دقیق گدازه و مواد آتشفشانی گذشته، از نظر ترکیب و جنس، توالی و سن آنها به زمین شناسان کمک می کند تا نوع فعالیت و زمان احتمالی فوران های آتشفشانی را در آینده پیش بینی کنند.

قلم قاش می گوید: «در این مطالعات فعالیت های کنونی مهم است که از جمله می توان به پایش تغییرات ارتفاعی مخروط یا کوه آتشفشانی با موقعیت یاب های دقیق یا GPS و… اشاره کرد. این اطلاعات به زمین شناسان این امکان را می دهد تا در صورت تغییر در رفتار پدیده های مرتبط با آتشفشان دلایل آن را بررسی و رفتار آینده آن را پیش بینی کنند.»

زارع در این باره به کشورهای پیشرو و دارای ژئودینامیک فعال مانند آمریکا، ایتالیا و ژاپن اشاره می کند که در آنها رصدهای مختلفی روی سامانه های آتشفشانی انجام می شود: «بدین صورت که بیش از چند ده ایستگاه زلزله شناسی به صورت دائمی در اطراف هر کدام از این قله های آتشفشانی نصب می کنند و رصد دائمی آتشفشان و زلزله انجام می شود. همه این کارها بطور مداوم در رصدخانه ها در ایالت کالیفرنیا در آمریکا و ایتالیا و ژاپن انجام می شوند و در ایران نیز ضروری است تا چنین مطالعات و پژوهش هایی به صورت مداوم و دقیق انجام گیرد.»

در حقیقت هر چند در حال حاضر اطلاعات دقیقی درباره دماوند و فوران احتمالی آن در دست نیست و نمی توان با صراحت از ادامه وضعیت سابق یا فعال شدن آن سخن گفت، اما خطر اصلی نه انفجار دماوند که این بی خبری است. بنابراین ضروری است دماوند که فوران احتمالی آن می تواند تبعات بسیار گسترده و بزرگی در پی داشته باشد، به خوبی زیر نظر گرفته شود، چون اگر روزی این قله زیبا و بلند بی خبر خشمگین شود، برای فرار از خشم آن زمانی نخواهیم داشت.

بطورکلی بر اساس گزارش دفتر کاهش ریسک خطرات طبیعی سازمان ملل متحد، فوران دماوند زندگی جمعیتی حدود 20 میلیون نفر را با درجات مختلف تحت تاثیر قرار خواهد داد. این تاثیر در یک فوران درجه 4 برای حدود یک میلیون نفر به صورت جدی و در یک فوران درجه 7 برای 20 میلیون نفر (شامل استان های تهران، البرز، قم، قزوین مازندران و گیلان) جدی و ویران کننده خواهد بود.

منابع

مصاحبه علمی «آیا دماوند شروع به فوران خواهد کرد؟» توسط هیئت تحریریه خبر پورتال یو سی (شما می توانید) با استناد به گزارش محبوبه عمیدی در مجله دانشمند، تدوین و نگارش شده است.