آشنایی با خرس قهوه ای ایران
اگر در یک شیب جنگلی یا کوره راهی کوهستانی، با ردپایی شبیه به اثر پای انسانی پا برهنه مواجه شُدید، هوشیار و گوش به زنگ باشید، به شدت مراقبت اطراف تان باشید، سعی کنید پشت به باد حرکت کنید و البته آماده برای فرار؛ شما وارد قلمروی بزرگترین گوشتخوار ایران شده اید. خرس قهوه ای با نام علمی Ursus Arctos بزرگ جثه ترین گوشتخوار ایران است و پراکنش وسیعی در اغلب زیستگاه های ایران دارد، از جمله در مناطق جنگلی حاشیه دریای خزر، جنگل های ارسباران در شمال غربی ایران و جنگل های بلوط رشته های کوه های زاگرس زیستگاه این گوشتخوار تنومند است.
در این مقاله شما می توانید با خرس قهوه ای ایران آشنا شوید.
جثه حدوداً دو متری خرس قهوه ای، با وزنی در حدود 250 کیلوگرم این گوشتخوار عظیم الجثه را جانوری بدون رقیب در میان دیگر گونه های حیات وحش کرده است. ارتفاع شانه خرس ها به حدود یک متر هم می رسد، با اینکه بیشتر اوقات جثه ماده ها بسیار کوچکتر از نرها است، اما باز هم خرس قهوه ای را می توان بزرگترین گوشتخوار در دو قاره آسیا و اروپا دانست. آنها دُم کوتاهی دارند که معمولاً یا قابل مشاهده نیست، یا اینکه به صورت گلوله ای پشمی در انتهای بدن دیده می شود.
خرس های قهوه ای ایران، رنگ خز متنوعی دارند. این تنوع، طیفی از قهوه ای تیره تا زرد بور را شامل می شود؛ نوع زیستگاه و محل زندگی شان، تاثیر زیادی در رنگ بدن شان دارد، بطوریکه خرس های غرب ایران (محدوده رشته کوه زاگرس) روشن تر از خرس های شمالی هستند و خرس هایی که در شمال غربی ایران (جنگل های ارسباران) زندگی می کنند، کرم رنگ هستند، با این حال، این تنوع رنگ، شامل حال نوزادان نمی شود و بیشتر اوقات توله های خرس قهوه ای تیره هستند و نوار روشنی در ناحیه گردن دارند. خز خرس قهوه ای با نزدیک شدن فصل سرد، شروع به بلند شدن می کند و آنها را تبدیل به پشمالوهای تنومندی می کند که خود را برای مقابله با سرما آماده می کنند.
خانواده پشمالوهای تنها
اواخر تابستان، خرس ها تشکیل خانواده می دهند، پیش از این هر کدام به تنهایی به دنبال غذا و حفاظت از قلمرویشان بوده اند، خرس ها عموماً حیوانات انفرادی هستند و بیش از اندازه مشخصی نمی توانند یکدیگر را تحمل کنند. البته این موضوع به جثه بزرگ و پُرخوری آنها بر می گردد، اگر خرس های بالغ برای مدت زیادی در کنار یکدیگر زندگی کنند، حجم بالای مواد غذایی ای که مصرف می کنند، آسیب زیادی به زیستگاه شان می زند و باعث گرسنگی و در نهایت مرگ شان می شود، بنابراین خرس ها را می توان پشمالوهای تنها نامید. با این حال در فصل تولید مثل، خرس ها با صدای خرناس مانند یکدیگر را صدا می زنند، آنها معمولاً حدود سه هفته با یکدیگر زندگی می کنند، اگرچه در تمام این مدت هم هرگز با هم شکار نمی کنند یا در کنار هم غذا نمی خورند.
آبستنی خرس مادر که هر دو تا سه سال یک بار اتفاق می افتد، حدود هشت ماه به طول می انجامد که در میان دیگر گوشتخواران ایران، طولانی ترین دوره بارداری است. خرس ها برای این مشکل، ترفند هوشمندانه ای در آستین دارند، بدن خرس مادر رشد جنین ها را پس از مدتی متوقف می کند که به این فرآیند تاخیر در جایگزینی (Delayed Implantation) می گویند، به این ترتیب، توله ها هنگام تولد جثه های بسیار کوچک و رشد نیافته ای دارند که این موضوع حمل آنها را در شکم مادرشان پیش از تولد برای خرس ماده بسیار آسان تر می کند. اما این پایان ترفندهای شگفت انگیز خرس ها نیست، آنها ویژگی اعجاب انگیز دیگری هم دارند: خرس ماده بعد از حدود سه ماه از زمان بارداری، به خواب زمستانی فرو می رود. خرس ها به هیچ وجه تحمل گرسنگی در زمان کم غذایی فصل سرد را ندارند و با خواب زمستانی، مادر هم دیگر مجبور نیست با وجود وزن زیادی که طی تابستان با ذخیره چربی بدست آورده و طی بارداری سنگین تر هم شده، حرکت و جنب و جوش کند. سرانجام پس از چند ماه بارداری، دو تا چهار توله خرس، در زمانی که مادر به خواب زمستانی فرو رفته با چشمانی بسته، بدنی بدون مو و با وزنی حدود 500 گرم به دنیا می آیند و تا زمان بیدار شدن مادر که سه تا هفت روز پس از به دنیا آمدن توله ها است، در گرمای لانه و در کنار مادر به ذخیره انرژی مشغول می شوند. چشم های توله ها در حدود یک ماهگی باز می شود.
خرس ها می خوابند.
اگرچه در نظر برخی از دانشمندان، خواب زمستانی خرس ها چندان واقعی نیست و خلاف پستانداران کوچکتر زمستان خواب، بهتر است به عنوان رخوت از آن یاد کنیم، با این حال همین رخوت زمستانی هم باعث می شود برای مدتی فعالیت های متابولیکی بدن خرس با سرعت کندتری انجام شود. خرس ها در ایران، از اواخر پاییز که غذا بسیار کم می شود و مواد غذایی موجود کفاف جثه بزرگ شان را نمی دهد، به دنبال جایی برای خواب زمستانی می گردند و این یکی از مواقعی است که خرس ها عصبانی هستند و نزدیک شدن به آنها بسیار خطرناک است. بیشتر اوقات آنها زمستان را در غارها یا شکاف ما بین سنگ ها و صخره ها یا در گودال هایی که خودشان در شیب های کوهستانی می کَنند، سپری می کُنند؛ آنها پس از اینکه مکان مورد نظرشان را پیدا کردند، با ناخن های قدرتمندشان آن را می کَنند تا نرم شود، سپس با استفاده از گیاهان خشک، کف آن را می پوشانند و آماده خواب می شوند. در اینجا ساز و کار شگفت انگیز بدن شان برای خواب، فعال می شود، ضربان قلب از 84 تپش در دقیقه به حدود 19 تپش در دقیقه می رسد و دریچه ها خون را با سرعت بسیار کمتری وارد قلب می کنند، دمای بدن هم حدود شش درجه (از 37 به 31) کاهش پیدا می کند و خواب یا رخوت خرس ها آغاز می شود. طی مدت خواب زمستانی رشته های پروتئین آلفا – میوزین در دهلیز و بطن چپ قلب افزایش پیدا می کنند و ساخت فاکتور رشد انسولین مانند هم کم می شود. این تغییرات نقش مهمی در کُند کردن ضربان قلب پستانداران زمستان خواب دارند و پیش از پایان زمستان خوابی به وضعیت معمول باز می گردد.
خرس ها بیدار می شوند.
با پایان یافتن زمستان، بدن خرس به آهستگی به شرایط اولیه پیش از خواب باز می گردد، خوابی سه ماهه، خرس ها را بسیار گرسنه و عصبی کرده است. همچنین، گرسنگی توله ها را هم که پس از تولد رشد بسیار سریعی داشته اند، بی طاقت کرده و مادر مجبور است برای شیر دادن به توله ها، غذایی پیدا کند. نزدیک شدن به خرس، در این حالت بسیار خطرناک است، چرا که علاوه بر عصبی بودن خرس ها در این زمان، به شدت نسبت به توله های کوچک شان حساس هستند و از آنها در برابر هر خطری، با قدرت تمام محافظت می کنند. توله ها سه تا چهار ماه از شیر مادر تغذیه می کنند، و بطورکلی تا سه سالگی به مادر وابسته هستند. در این مدت آنها مهارت های زیادی را از مادر می آموزند: بالا رفتن از درخت، تعقیب و شکار طعمه ها و حتی پیدا کردن علف های خوشمزه. معمولاً بچه ها پس از بلوغ که برای نرها با رسیدن به چهار سالگی و برای ماده ها در سه سالگی اتفاق می افتد و سپس، مادر را ترک می کنند. آنها سپس به مدت دو تا سه سال در کنار یکدیگر می مانند، زیرا زندگی در گروه توانایی آنها را برای بقا در شرایط سخت آماده می کند. در نهایت؛ از یکدیگر جدا می شوند و هر کدام بخشی از سرزمین زیستگاهی شان را به عنوان قلمرو انتخاب می کنند.
منوی متنوع خرس ها
اگرچه خرس ها در راسته گوشتخواران قرار دارند، اما این عنوان صرفاً یک نام است و خیلی از اعضای این راسته، بخصوص از خانواده خرس ها، همه چیز خوار یا حتی گیاهخوار هستند. دندان های آسیای پهن خرس های قهوه ای برای خوردن انواع گیاهان بسیار مفید است و خرس ها در اوایل بهار مانند علفخواران به خوردن گیاهان تازه و قارچ ها می پردازند. یکی دیگر از غذاهای مورد علاقه خرس ها، حشرات هستند؛ لب های خرس به لثه چسبیده نیست و آنها می توانند با غنچه کردن لب هایشان حشرات را از سوراخ درختان حتی زمین، به درون دهان شان بمکند. عسل هم بخش دیگری از رژیم غذایی شگفت انگیز خرس ها را تشکیل می دهد. آنها با حمله به کندوهای زنبورهای وحشی و کندوهای زنبورداران، میل شدیدشان را به عسل فرو می نشانند و البته یکی از موارد تعارض میان خرس ها و انسان ها همین میل شَدید خرس ها به عسل است. البته با وجود این سطح بالای تنوع غذایی هم، آنها گوشت را از منوی غذایی شان بطور کامل حذف نکرده اند. شکار انواع جانوران از جمله ماهی، نوزاد علفخواران و حمله به دام های اهلی و حتی لاشه خواری، نیاز بدن شان به پروتئین حیوانی را برطرف می کند.
شکارگری خرس ها بسیار مخوف است، آنها معمولاً از ناحیه پوزه شکار را می گیرند و با یک حرکت آرواره های قدرتمندشان پوزه، پیشانی و مخچه طعمه را در هم می شکنند یا با یک حرکت دست، ستون فقرات طعمه شان را خرد می کنند. خرس ها در همان ابتدا شروع به خوردن محتویات داخل شکم شکار می کنند، سپس بقایای شکار را زیر خاک، گیاهان و حتی برف مدفون و به دفعات برای تغذیه از باقیمانده شکار به مخفیگاه شان مراجعه می کنند. رژیم غذایی خارق العاده خرس ها به همین جا ختم نمی شود، آنها در پاییز به پایین دست جنگل ها می آیند و از میوه درختان جنگلی یا محصولات باغ ها تغذیه و خساراتی را به باغداران وارد می کنند.
یک روز معمولی برای خرس قهوه ای
خرس ها بیشتر اوقات تنهایی را ترجیح می دهند و به صورت انفرادی زندگی می کنند، با این حال، این نوع از زندگی شان هم همانند رژیم غذایی شان سرشار از شگفتی است. خرس ها در برابر دیگر همنوعان شان، بخصوص خرس های نوجوان، رفتار شَدید قلمرو طلبی نشان نمی دهند و بیشتر اوقات، خرس مادر، بخش های فرعی قلمرواش را با توله هایی که از او جدا شده اند، شریک می شود. با این حال، خرس ماده در فصل جفت گیری از قلمرو حدود 120 کیلومتر مربعی اش به شدت دفاع می کند و به هیچ خرس دیگری اجازه ورود نمی دهد. خرس ها با مالیدن بدن شان به درخت ها و همچنین، با ادرار کردن در اطراف قلمرویشان، مرزهایشان را با دیگر خرس ها مشخص می کنند.
ورود خرس های غریبه در غیر از فصل جفت گیری با واکنش شَدیدی روبرو نمی شود و خرس های ماده مانند همسایگانی آرام در کنار یکدیگر به زندگی ادامه می دهند. اما خرس های نر در این سیستم جایی ندارند، آنها به صورت عبوری در هر نوبت قلمرویی را اشغال می کنند، با این حال در فصل جفت گیری، به دلیل افزایش هورمون تستسترون در بدن خرس های نر، نزاع های شدیدی میان آنها صورت می گیرد و هر خرس نر با دیگر نرها برای ورود به قلمروی ماده ها رقابت شدیدی را آغاز می کند. سرانجام، در اواسط پاییز و پایان فصل جفت گیری آرامش به سرزمین خرس ها باز می گردد و در بهار و تابستان می توانید خرس هایی را مشاهده کنید که با فاصله ای اندک از یکدیگر مشغول غذا خوردن و زندگی هستند. با این حال، نباید آرامش زندگی خرس ها ما را از احتیاط در برابر آنها غافل کند، خرس ها در زمانی که توله ها همراه شان هستند، بسیار خشن و تهاجمی اند و بلافاصله با احساس خطر روی دو پا بلند می شوند و با سر دادن نعره های خوفناک به سمت مهاجم، کُنده چوب و سنگ های بزرگ پرتاب می کنند.
آنها همچنین، می توانند با سرعتی معادل 50 کیلومتر در ساعت بدوند، اگرچه حرکت در سربالایی ها برایشان بسیار راحت تر از دویدن در سراشیبی ها است. خرس ها شناگران ماهری هم هستند و به راحتی می توانند عرض دریاچه ها را شنا کنند. آنها همچنین، بطور شگفت انگیزی از درخت بالا می روند، بنابرین هنگام مواجهه با خرس ها فکر بالا رفتن از درخت را از سرتان بیرون کنید. بهترین راهکار برای فرار از دست خرس قهوه ای دویدن در جهت سراشیبی است.
به دنبال خرس قهوه ای
خرس ها اصطلاحاً کف رو هستند، یعنی هنگام راه رفتن، مانند انسان، تمام کف پایشان را روی زمین می گذارند، در حالی که اغلب پستانداران دیگر مچ و کف دست و پایشان را بالا نگه می دارند و تنها کف انگشت هایشان را روی زمین می گذارند (مانند بیشتر سم داران). بنابراین تعجبی ندارد که رد پای خرس به انسان شباهت داشته باشد. خرس ها در هر دست و پا پنج انگشت دارند که به چنگال های بلندی ختم می شود. تفاوت رد پای خرس و انسان اینجا است که به دلیل وزن زیاد خرس ها، رد پاهایی عمیق بر زمین می گذارند. رد خرس ها را می توان در اطراف بوته های تمشک و درختان میوه دار جنگلی مانند بلوط به راحتی مشاهده کرد. در هر صورت، بیشتر خرس ها مانند دیگر گوشتخواران، فعالیت در شب را ترجیح می دهند. بینایی آنها، بطورکلی قدرت چندانی ندارد، در عوض، حس بویایی خارق العاده ای دارند.
بینی خرس قهوه ای به صورت افقی قرار دارد و همین موضوع باعث می شود فضای کافی برای در کنار هم قرار گرفتن تعداد زیادی گیرنده های بویایی فراهم شود. همچنین، نوک بینی آنها به شکلی است که خرس می تواند آن را به اطراف حرکت بدهد و بدین ترتیب جهت بو را تشخیص دهد. قدرت بویایی خرس، هفت برابر قدرت بویایی سگ های شکاری و 2100 برابر قدرت بویایی انسان است. بنابراین برای پیدا کردن و مشاهده خرس ها همیشه سعی کنید در جهت مخالف حرکت باد جلو بروید و به هیچ وجه از مواد خوشبو کننده بدن استفاده نکنید وگرنه ممکن است به جای اینکه شما، خرس را پیدا کنید، خرس، شما را پیدا کند! البته خرس ها بیشتر اوقات از مواجهه با انسان خودداری می کنند و مشاهده خرس ها در طبیعت به سختی و به صورت اتفاقی صورت می گیرد. به غیر از رد پا، از سرگین خرس ها هم می توان برای یافتن آنها و همچنین، مطالعه رژیم غذایی شان استفاده کرد. سرگین توده ای خرس ها بیشتر شبیه به مدفوع انسان و حاوی باقیمانده گیاهان، مو، بقایای حشرات و استخوان است.
آینده خرس قهوه ای
این گوشتخوار عظیم الجثه مانند دیگر گونه های حیات وحش برای طبیعت ایران بسیار مفید است. خرس ها با خوردن حشرات، از تبدیل شده آنها به آفت جلوگیری می کنند، همچنین با کنترل جمعیت جوندگان، جلوی طغیان جمعیت شان را می گیرند و نقش مهمی در تنظیم تعادل اکوسیستم ها به عهده دارند. همچنین، از آنجا که بخشی از رژیم غذایی خرس ها را میوه های جنگلی تشکیل می دهد، آنها با خوردن این میوه ها و دفع هسته آنها در جاهای مختلف جنگل، کمک بسیار مفیدی به پراکنش درختان می کنند.
از آنجا که خرس قهوه ای، رژیم غذایی متنوعی دارد و وابسته به یک نوع غذای خاص نیست، بنابراین بندرت با کمبود مواد غذایی مواجه می شود. همچنین، به دلیل انتخاب زیستگاه های صعب العبور، بیشتر اوقات از دیدرس انسان ها خارج است و در مناطق امنی زندگی می کند. به علاوه، جمعیت آنها به دلیل اینکه دشمن طبیعی ندارند و نزاع بین آنها اغلب خیلی زود به پایان می رسد و همچنین، به دلیل حفاظت از زیستگاه هایشان، در بیشتر مناطق ایران، بخصوص، گلستانک در البرز مرکزی، از تعداد مناسبی برخوردار است. با این حال، به دلیل آسیب های زیادی که به زیستگاه های ایران وارد شده، از جمله برداشت بی رویه از جنگل ها و همچنین نابودی درختان بلوط جنگل های زاگرس و استفاده از طعمه های آغشته به سم بوسیله زنبورداران، باید نگران سلامت و تعادل جمعیت خرس ها بود.
طی سال های گذشته به دلیل تخریب زیستگاه ها، خرس ها بر خلاف غریزه شان مجبور به آمدن به نزدیک روستاها و شهرها شده اند و در این بین، متاسفانه سرنوشت غم انگیزی داشته اند. این در حالی است که اگر چاره ای برای حفظ زیستگاه هایشان اندیشده نشود، مرگ، سرنوشت محتوم خرس های قهوه ای پشمالوی دوست داشتنی ایران خواهد بود.
اگرچه دیدن خرس در طبیعت بسیار هیجان انگیز و خارق العاده است، اما نباید از خطرات آنها هم غافل شد. خرس ماده ای که به همراه توله هایش عبور می کند، خرس زخمی یا خرس هایی که جایی برای خواب زمستان پیدا نکرده اند، بسیار عصبانی و مهاجم هستند و به محض روبرو شدن با چنین مواردی باید به سرعت از محدوده خرس خارج شد. با این حال این موارد بندرت اتفاق می افتند و خرس ها بیشتر اوقات سعی می کنند از مناطقی که انسان ها در آنجا وجود دارند، به دور باشند، بنابراین معمولاً محل هایی که برای تغذیه و استقرار قلمرویشان استفاده می کنند، مناطق بکر و صعب العبور و دور از دسترس هستند.
منابع
مقاله علمی و آموزشی «آشنایی با خرس قهوه ای ایران»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله علی اکبر یالپانیان در مجله دانستنیها و تصاویر حامد تیزرویان (عکاس حیات وحش)، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.
