جانوران برای بقا، چه راهکارهایی دارند؟

علم بوم شناسی (اکولوژی)، مبنای شناخت محیط زیست در جهان است. محیط زیست یک مفهوم کلی و شامل بخش های زنده (گیاهان، جانوران و میکروارگانیسم ها) و بخش های غیر زنده (سنگ، خاک، آب و هوا) می شود. در واقع بوم شناسی اطلاعاتی درباره این دو بخش و نیز ارتباط موجودات زنده با خود و با محیط غیر زنده اطرافشان به ما می دهد.

رفتار جانوران در محیط زیست شان تابعی از شرایط محیطی و رفتار دیگر موجودات زنده است. بدین ترتیب می توان گفت نوع رفتار هر موجود توسط فرآیند تکامل که به سازگاری موجود زنده در محیط می انجامد، تعیین می شود. ساختار زیست بوم (اکوسیستم) از جوامع گوناگون شکل می گیرد و هر جامعه از جمعیت هایی از گونه های مختلف گیاهی و جانوری ساخته می شود. در دانش بوم شناسی، به پدیده هایی که در کنترل و تنظیم جمعیت موجودات زنده نقش دارند، توجه ویژه ای می شود. یکی از رفتارهای مهم و اثرگذار در تراکم جمعیت موجودات، رقابت است که یا بین افراد یک گونه (رقابت درون گونه ای) و یا بین افرادی از گونه مختلف (رقابت بین گونه ای) اتفاق می افتد. این رقابت چه بر سر منابع غذایی باشد و چه بر سر محل زیست، تاثیرات منفی قابل توجهی برای هر دو طرف درگیر رقابت دارد.

رقابت یکی از عوامل تنظیم کننده جمعیت جانداران در طبیعت است. یکی دیگر از عوامل کنترل کننده جمعیت در حیات وحش، شکارگری است. شکارگری، رابطه ای است که از طریق آن یک شکارچی انرژی خود را با کشتن و خوردن جاندار دیگری بدست می آورد. در بحث کنترل جمعیت حیات وحش، رابطه شکارگری در قالب اثر طعمه خوار بر طعمه بررسی می شود. عقیده بر این است که وجود طعمه خواران در محیط باعث تغییر رفتار در طعمه ها می شود. به عنوان مثال در برخی موارد، موجودات برای اینکه گرفتار شکارچی نشوند، زندگی گروهی را انتخاب می کنند. این رفتار به ویژه در نوعی از ماهی ها با نام آبنوس سه خاره (Gasterosteus aculeatus) دیده می شود. در آزمایشی مشاهده شده است که هر کدام از این ماهی ها در آکواریوم، جداگانه و در جاهای مختلف مشغول تغذیه می شوند­­ اما وقتی که با یک گونه شکارچی مثل اردک ماهی در آکواریوم مواجه شدند، تمام ماهی ها، دور هم جمع شده و به شکل یک ماهی بزرگ در آمده بطوریکه باعث وحشت ماهی شکارچی شدند.

موجودات زنده در پاسخ به خطراتی که زندگی شان را تهدید می کنند، تلاش می کنند با محیط سازگار شوند. سازگاری در نتیجه مکانیسم انتخاب طبیعی اتفاق می افتد. طبیعت بوسیله این مکانیسم، دست به انتخاب بین افراد می زند و از بین آنها، سالم ترین و قوی ترین را برای بقا بر می گزیند. به این پدیده، اصل بقای اصلح گفته می شود. در این بین جانداران مجبورند برای انتخاب شدن توسط طبیعت و در نتیجه بقا، وارد رقابت با همدیگر شده و برای برنده شدن در این رقابت، تلاش کنند (تنازع بقا). اما جالب است بدانید همه این اتفاقات در صورت وجود تنوع بین موجودات زنده است که می تواند بروز کند. تنوع زیستی، زمینه لازم برای روند تلاش در جهت زنده ماندن را فراهم می کند.

رابطه شکارگری را هم می توان در همین چهارچوب بررسی کرد. جانوران همواره در تلاش برای شکار نشدن و در نتیجه زنده ماندن هستند. برای این هدف، راهکارها و رفتارهای مختلفی در طبیعت دیده می شود که توضیح مختصر آنها هدف اصلی این مقاله است. در این مقاله شما می توانید با چند نوع از رفتارهایی که به منظور تلاش برای زنده ماندن در دنیای جانوران صورت می گیرد، آشنا شوید.

استتار

یکی از روش های جالب توجه در جانوران برای در امان ماندن از شکارچی ها، هم شکل و هم رنگ شدن با محیط است که به آن استتار گفته می شود. استتار می تواند با استفاده از رنگ، طرح یا هر دو انجام شود. با اینکار جانور از دید شکارچی پنهان مانده و می تواند جان خود را نجات دهد. این رفتار در پرنده ها، خزنده ها، ماهی ها و حتی پستانداران دیده می شود.

استتار راه مناسبی برای کمک به گونه های جانوران است که بتوانند زنده بمانند و با تولید مثل، جمعیت خود را حفظ کرده و از انقراض گونه جلوگیری کنند. نکته جالب در مورد این رفتار آن است که علاوه بر طعمه ها، برخی از طعمه خوارها (شکارچی ها) نیز از این رفتار برای شکار کردن استفاده می کنند. به عنوان مثال یوزپلنگ چنان در محیط اطرافش پنهان می شود که از دید شکارش پنهان مانده و در فرصت مناسب آن را غافلگیر و شکار می کند. این کار به موفقیت او در شکار طعمه و گرسنه نماندن کمک فراوانی می کند. از خزندگان مشهوری که می توانند برای همرنگ شدن با محیط، خود را استتار کنند، آفتاب پرست ها هستند. در دنیای حشرات، شب پره ها استاد استتار هستند. همچنین چوبک ها و سایر حشرات خارق العاده به خوبی خود را در محیط زندگی شان پنهان می کنند که با مهارت کامل از دید شکارچیان شان پنهان می مانند. در مورد پستانداران این رفتار بیشتر در شکارچیان ماهر دیده می شود که بتوانند با غافلگیر کردن شکار خود، شانس خود را برای بدست آوردن غذا افزایش دهند. خرگوش هایی که با موی سپید خود در برف از دید روباه پنهان می شوند نیز از همین روش استفاده می کنند. یک نوع جالب توجه از استتار، در زیست بوم های آبی قابل مشاهده است. جایی که نهنگ قاتل باید برای شکار موفق فک ها، خود را پنهان کند تا بتواند شکار خود را غافلگیر کند. اما نهنگ قاتل با آن اندازه بزرگ چگونه می تواند خود را در آب پنهان کند؟ او برای این کار از روش هوشمندانه ای استفاده می کند. بعد از اینکه نهنگ قاتل صدای فک ها را می شنود، بدون آنکه هیچگونه صدایی از خود تولید کند، در سکوت کامل به سمت آنها شنا می کند و با ضربه ای که به آنها وارد می کند، شکارشان می کند. به این نوع استتار، استتار صوتی گفته می شود.

تقلید

این روش بیشتر در حشرات دیده می شود. بخصوص لارو و حشره بالغ پروانه ها. طرح های چشم مانندی که اغلب روی بال های پروانه ها دیده می شود، باعث گمراه شدن و ترس شکارچی می شود. این طرح ها باعث می شود شکارچی احساس خطر کند و به پروانه نزدیک نشود. در لاروها، این لکه های چشم مانند اغلب در انتهای بدن کرمی شکل آنها است تا پرنده های شکارچی در تشخیص سر لارو دچار اشتباه شده و نتوانند به آن حمله کنند.

رنگ های هشدار آمیز

برخی جانوران نیاز ندارند تا به خود زحمت پنهان شدن از دید شکارچیان شان بدهند. آنها در واقع با رنگ بدن خود پیام مهمی به دشمنان شان می فرستند. حتماً در طبیعت دیده اید که بال های پروانه ها طرح و رنگ های بسیار متنوعی دارد. کاربرد این طرح و رنگ ها دقیقاً همینجا است. پرنده ها یا دوزیست ها حشرات را شکار می کنند. علاوه بر تقلید که در قسمت قبل خواندید، یکی از راه های در امان ماندن از شکارچی در حشرات و البته بیشتر جانوران، هشدار بوسیله رنگ های تند (عموماً قرمز یا نارنجی) است. مثال مشخص آن پروانه های امپراطور (مونارک) هستند که رنگ نارنجی آنها پیام سمی بودنشان را به پرندگان می رساند.

کفشدوزک های زیبا و دوست داشتنی هم از همین شیوه برای مقابله با خطر گرفتار شدن در دام شکارچیان استفاده می کنند. رنگ قرمز درخشان قاب بال ها با آن خال های سیاه روی آن، به پرندگان هشدار می دهد که سمی و بد مزه هستند.

جالب است بدانید نوعی ماهی مرکب وجود دارد که می تواند از بدن خود نور ساطع کند. این نور در تداخل با نور خورشید که از بالا می تابد باعث می شود ماهی مرکب نامرئی شود! همچنین قورباغه های زهرآگین نیز از همین شیوه استفاده می کنند. بنابراین نیازی به پنهان کردن خود از دید دشمنان شکارچی ندارند. شاید بتوان طرح های گیج کننده را نیز به همراه هشدار رنگ ها بررسی کرد. مثال جالبی از این روش در طبیعت و بخصوص در ساوان آفریقا، یعنی جایی که گورخرها زندگی می کنند، دیده می شود. طرح راه راه گورخرها طوری است که وقتی آنها در کنار هم قرار می گیرند، تداخل این خطوط در چشم شکارچی، تمرکز آن را برای شکار به هم زده و شکارچی قادر به تشخیص شکار نخواهد بود و بدین ترتیب شانس بقای گورخرها بالا می رود.

مهاجرت و تشکیل گله

گاهی در طبیعت جانوران تصمیم می گیرند از شکارچی ها فاصله بگیرند و با ترک زیستگاه شان، خود را از دسترس شکارچی ها خارج کنند. این موضوع یکی از دلایل مهاجرت حیوانات در حیات وحش است. دلیل موفقیت این روش این است که فرزند حیوانات شکارچی، اغلب به آنان وابسته و کند رشد هستند و در مقابل در حیوانات طعمه مثل سم داران، بچه ها مستقل از والدین بزرگ می شوند، بنابراین نیازی نیست در یک محل بمانند و در ضمن یک ساعت بعد از تولد می توانند راه بروند و مادر خود را دنبال کنند. بدین ترتیب در حالی که طعمه می تواند غذا و در نتیجه زیستگاه خود را تغییر بدهد، شکارچی نمی تواند اینکار را انجام دهد. این رفتار در نوعی آنتیلوپ آفریقایی در سودان دیده شده است. همچنین در آمریکای شمالی گله های مهاجر گوزن کانادایی توانسته اند جان خود را در برابر طعمه خواران حفظ کنند. انتخاب روش زیست دست جمعی (زندگی در گله) نیز می تواند در بقای تک تک افراد گله موثر باشد. گاو قطبی، با این روش می تواند از گرگ ها در امان بماند. نکته قابل ذکر اینکه در برخی موارد رفتار مخالف با تشکیل گله می تواند به بقای یک جانور کمک کند. مثل رفتاری که در جنس ماده ایمپالا و سایر آنتیلوپ های آفریقا یا گوسفند کوهی و گوزن کانادایی جنگلی در آمریکای شمالی هنگام زایمان مشاهده می شود. این جانوران در چنین مواقعی از گله جدا شده و در انزوا نوزاد خود را به دنیا می آورند. این کار برای حفظ جان خود و نوزادشان در برابر طعمه خوارانی که برای شکار کردن به گله ها (که تراکم صید در آنها بالا است)، بسیار کارآمد است. چرا که بعضی از شکارچیان وقت خود را صرف شکار افراد تک مانده از گروه نمی کنند.

همزمانی تولد

رفتار جالب دیگری که برای حفظ جان در طبیعت دیده می شود، همزمانی تولد است. به این معنی که بعضی از طعمه ها برای کاهش میزان طعمه خواری بچه های خود، همزمان تولید مثل می کنند که به آن استغراق طعمه خوار گفته می شود. در این حالت در مقایسه با حالتی که هر گونه از طعمه ها با فاصله زمانی تولید مثل کنند، به دلیل فراوانی طعمه، شانس شکار نشدن و بقا برای هر یک از نوزادان بسیار بالاتر است. این روش به عنوان مثال در غازهای برفی کوچک و نیز کاکایی سرسیاه در انگلستان و برخی پرندگان دریایی دیده شده است.

در طبیعت گاهی رفتارهای خاص و لحظه آخری در شرایطی که خطر بسیار نزدیک شده باشد، می تواند به عنوان آخرین تلاش برای حفظ جان صورت گیرد. مثلاً راسوها با تولید و انتشار ماده ای با بوی بسیار زننده، شکارچی ها را از خود دور می کنند یا برخی میمون ها با جیغ و فریاد و نشان دادن چنگ و دندان به حیوانی که قصد شکار آنها را دارد، سعی در ترساندن آن و تلاش برای حفظ جان خود می کنند.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «جانوران برای بقا، چه راهکارهایی دارند؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا گزارش مهدی میرزائی در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.