ایرانیان، پیشگام سفالگری تاریخ

قدمت هنر سفالگری به تاریخ زندگی بشر باز می گردد و سراغ این هنر کهن را که بگیرید به خطه ایران زمین می رسید. مردم ایران به سبب موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن بر سر شاهراه تمدن های قدیم، از اولین و چیره دست ترین سازندگان اشیای سفالین به شمار می رفته اند.

به گزارش پورتال یو سی (شما می توانید) و به روایت مورخان، ایرانیان اولین سفالگران بوده که با الهام از گل های خشک شده در کنار آتش حین پخت غذا اندیشه سفالگری به ذهن شان آمد و اختراع این هنر ظریف و دقیق به زنان نسبت داده شده است. کهن ترین ظرفی که در ایران یافت شده است، ظرف سیاه دود آلودی است که به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح تعلق دارد. این ظرف دست ساز ابتدایی به دنبال خود ظرفی سرخ با لکه های سیاه ناشی از پخت ناقص داشت. پیشرفت فنی در حرفه کوزه گری سبب به وجود آمدن سبک جدیدی شد، این سبک با تغییرات و وقفه هایی که داشت بیش از 2000 سال در بعضی از مناطق فلات ایران دوام کرد.

کهن ترین اشیای سفالی بدست آمده در کاوش های باستان شناسی ایران، آثار کشف شده از گنج دره در استان کرمانشاه و همچنین غار کمربند در جنوب مازندران است که این سفال ها متعلق به هزاره هشتم قبل از میلاد هستند. از تپه های باستانی دیگر می توان به تپه سیلک کاشان، چشمه علی ری و زاغه قزوین اشاره کرد. سفالگری در دوره اسلامی در ایران پیشرفت فراوانی داشت. دوره سلجوقی را می توان یکی از دوره های درخشان هنر اسلامی دانست که مهم ترین تحول در صنعت سفال سازی در این دوره دستیابی به لعاب زرین فام یا هفت رنگ است.

سفالگری در گذر تاریخ

در شش هزار سال پیش از میلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت، در صنعت سفال دیده می شود و در 3500 سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرد ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در این صنعت به وجود آورد.

از آغاز نیمه سده گذشته باستان شناسان تعداد زیادی ظروف سفالی و اشیای دیگر در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قفقاز با دره سند را از زیر خاک بیرون آوردند. سفال های پیش از تاریخ که در این منطقه وسیع یافت شده در شیوه و سبک ساختن تقریباً با مختصر تغییر یکنواخت و در سطح فنی به طرز اعجاب انگیزی پیشرفته است. نخستین نمونه آن از شوش در ایلام که اولین سکونتگاه ایرانیان در پای فلات ایران بود، بدست آمد.

سفال های شوش نه تنها مربوط به خود شوش است بلکه سفالینه هایی که از تپه موسیان در 160 کیلومتری شوش و از سومر و تل حلف در عراق و از شمال غربی هندوستان و بلوچستان، یا از فلات ایران در تپه گیان و تپه حصار و تورنگ تپه و سیلک، یا در قسمت شرق تا آنائو که امروز در ترکستان روسیه است جزو طبقه سفال های شوش نامیده می شود. سفال هایی که به نام شوش اول معروف است متعلق به زمانی است که از 3500 تا در حدود 2500 پیش از میلاد مسیح است.

همزمان با گسترش دین اسلام صنعت و هنر سفالگری نیز بتدریج همانند هنرهای دیگر تولدی دوباره یافت. در آغاز این دوره سفالگران ایران تا حدودی از شیوه سنت های دوره قبل از اسلام پیروی می کردند اما بتدریج عوامل متعددی سبب شب که هنرمندان سراسر ایران تحولات تازه ای از نظر لعاب تزئین و شکل ظروف سفالین به وجود آورند. در این نوآوری باورهای مذهبی، آشنایی سفالگران با سفالینه خاور دور به ویژه کشور چین و بالاخره پیروی از شیوه سنتی نقشی مهم داشت که موجب شد در کارگاه های سفالگری ایران ظروف سفالین زیبایی ساخته و پرداخته شود.

با آغاز سده دهم هجری و آغاز حکومت صفویه هنرهای گوناگون چون معماری، نقاشی، فلزکاری، نساجی، قالی بافی و تزئینات معماری به حد اعلای ترقی رسید. در هنر سفالگری نیز هنرمندان و سفالگران این دوران علاوه بر ادامه سنت ها و شیوه سفالگری دوره میانی که همزمان با حکومت شاه عباس اول صفوی است، از نظر خلق آثار هنری گذشته تحول تازه ای با برخورداری از تاثیر سفال سازی چین، عثمانی و اروپایی به وجود آوردند. گل های تزئینی، نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی و پرندگان از جمله تزئینات متداولی است که در آرایش ظروف سفالین دوره صفویه چون کاسه، بشقاب، کوزه، قدح، پیاله، قلیان و دیگر ظروف بکار برده شده است.

بعد از انقراض حکومت صفویه هنر و تمدن اروپایی و دنیای غرب و شرق تغییرات بسیاری در شیوه هنری کشورهای کهن و شرقی از جمله ایران به وجود آمد و آفرینش هنرهای گوناگون به روش گذشته ادامه نیافت.

بعد از حمله افغان ها و انقراض سلسله صفویه بیشتر کارگاه های سفالگری به فعالیت ادامه دادند. از انواع ظروف سفالینی که در این دوران ساخته می شده باید ظروف سفالین آبی و سفید و ظروف سفید رنگ را نام برد. با تغییر پایتخت از اصفهان به شیراز در دوره زندیه و سپس به مشهد در دوره افشاریه و بالاخره به تهران در عهد قاجاریه مراکز سفالگری مهم و فعال نیز به این شهرها منتقل شدند. از جمله کارگاه های سفالگری باید کارگاه های شهر اصفهان را نام برد که ساخت ظروف سفالین با نقاشی و تزئین آبی متمایل به سیاه و تزئین مشبک با لعاب شفاف در شهرهای مختلف از جمله نائین مرسوم شد.

صنعت سفالگری ایران با شروع قرن حاضر به علت ازدیاد محصولات سفالین اروپا، خاور دور و رواج آن در بازارهای جهانی بدست فراموشی سپرده شده است.

منابع

خبر علمی «ایرانیان، پیشگام سفالگران تاریخ» توسط هیئت تحریریه خبر پورتال یو سی (شما می توانید) با استناد به گزارش سمیرا روزبهانی، ترجمه، تدوین و نگارش شده است.