نگاهی به نظریه های تکاملی داروین

امروز 12 فوریه 2019 یا 23 بهمن 1397 است و دقیقاً 210 سال از زادروز چارلز داروین می گذرد. چارلز روبرت داروین (Charles Robert Darwin) متولد 12 فوریه 1809، طبیعی دان، زمین شناس و زیست شناس انگلیسی بود که عمده شهرتش را به خاطر مشارکتش در بنیانگذاری نظریه تکامل بدست آورد. او در 19 آوریل 1882 در سن 73 سالگی درگذشت و کتاب منشاء انواع (گونه ها) یکی از مشهورترین آثار او است.

زیست شناسان سراسر دنیا این روز را به عنوان روز داروین گرامی می دارند. اما چرا چارلز داروین اینقدر برای زیست شناسان مهم است؟ آیا پای رازی مگو در میان است که داروین را برتر از باقی زیست شناسان تکاملی تلقی کنند؟ مگر نه اینکه جز داروین افراد دیگر هم بودند که از نظریه تکامل حیات دفاع کرده بودند؟ چرا میان همه این افراد، چارلز داروین آنقدر اهمیت دارد که زادروزش را به عنوان برجسته ترین رویداد سال در تقویم ها ثبت کرده اند؟

برای درک پاسخ این پرسش چاره ای نداریم جز کنکاش درباره نظریه تکامل داروین؛ نظریه ای که در کتاب های درسی مدرسه از آن صحبت شده (اگرچه بسیار جزئی) و نام آن بسیار به گوش می رسد. اما به سختی می توان روایتی قابل اعتنا و دقیق از آن بدست آورد.

در این مقاله شما می توانید با نگاهی جزئی تر با نظریه های تکاملی داروین آشنا شوید.

اگر سراغ تاریخ زیست شناسی برویم، نام افراد زیادی را خواهیم یافت که به نظر می رسد پیش از داروین، اشاراتی به تکامل حیات داشته اند. برخی از این افراد دانشمندان و متکلمان مشهور دنیای اسلام هستند. حدود هزار سال پیش، ابوریحان بیرونی در کتاب ماللهند به مفاهیمی از قبیل محدودیت منابع در طبیعت، انتخاب مصنوعی و بسط آن به طبیعت سخن می گوید.

200 سال پیشتر از او، جاحظ بصری نیز در کتاب الحیوان به مفاهیمی شبیه تنازع بقا اشاره می کند. 400 سال پیش، بیدل دهلوی شعر مشهوری سروده که بیتی از آن چنین است: «هیچ نقشی بی هیولا قابل صورت نشد / آدمی هم پیش از آن کآدم شود، بوزینه بود». حدود 300 سال پیش پیر لوئی موپرتوا (Pierre Louis Maupertuis) هم درباره منشاء واحد جانداران صحبت کرده و هم درباره مفهومی شبیه انتخاب طبیعی. 230 سال پیش نیز امانوئل کانت (Immanuel Kant) در کتاب نقد قوه حکم (Critique of Judgment) شباهت میان جانوران را نشان دهنده نیای مشترک آنها دانسته بود.

اراسموس، پدربزرگ چارلز داروین نیز در همان زمان از منشاء واحد جانوران صحبت کرده بود. ژان باتیست لمارک، زیست شناس مشهور دیگری بود که چند سالی پس از اراسموس داروین، دیدگاه های خوش را درباره تکامل زیستی در سخنرانی ها و کتاب هایش عنوان کرده بود. حتی در زمان خود داروین نیز، آلفرد راسل والس (Alfred Russel Wallace) همزمان با داروین متوجه فرآیند انتخاب طبیعی شد؛ والس و داروین در سال 1858 نظریه انتخاب طبیعی خود را همزمان منتشر کردند، اما حتی خود والس نیز (30 سال پس از انتشار کتاب خاستگاه گونه های داروین) کتابی نوشت به نام داروینیسم. پس از داروین نیز زیست شناسان دیگری کوشیدند نظریات رقیبی برای ساز و کار تکامل زیستی طرح کنند، اما از میان همه این افراد، تنها یک نام است که به سختی با نظریه تکامل گره خورده است؛ چارلز داروین.

داروین چه می گوید؟

آنطور که نظریه داروین در اغلب کتاب های درسی منعکس شده، یا بطورکلی ملغمه ای است از شواهد و فرضیات مرتبط با تغییر موجودات زنده که مجموعاً نظریه تکامل زیستی نامیده می شود؛ یا اشاره ویژه ای به نظریه انتخاب طبیعی شده است و بس. اما نظریه داروین چیزی فراتر از همه اینها است. ارنست مایر در کتاب «چه چیزی زیست شناسی را بی همتا می سازد» به خوبی نظریه داروین را به 5 نظریه متمایز تفکیک می کند. ظاهراً خود داروین هم اهمیت این تفکیک را نمی دانسته، ولی هر کدام از دانشمندان معاصر یا پس از داروین، با یکی یا چند نمونه از این نظریات موافق یا مخالف بودند و این تشتت آرا، تقریباً برای 80 سال ادامه داشت؛ تا سرانجام در دهه 1940، تلفیقی میان آنها پیدا شد. اما این 5 نظریه متمایز چیستند که خود داروین هم از تمایز آنها خبر نداشت؟

1) تکامل

اینکه موجودات زنده و کل مجموعه حیات در جهان امری ثابت نیست و دستخوش تغییر می شود، نخستین شق از نظریات پنجگانه داروین شمرده می شود. این نظریه در دوره ای وضع شد که اغلب اندیشمندان اروپایی ساختار جهان را ثابت، کم سن و پایدار تلقی می کردند.

2) نیای مشترک

شاید مهم ترین و در عین حال نادیده مانده ترین نظریه داروین همین باشد که موجودات زنده با یکدیگر خویشاوند هستند. طبق نظریه داروین (و آنچه امروز تلقی می کنیم)، مهم ترین فرضیه برای توجیه شباهت میان جانداران این است که همه با یکدیگر خویشاوند هستند. این شباهت ها محدود به شباهت ظاهری یا جنین شناختی نیست. ساده ترین باکتری ها نیز شباهت های واضح و آشکاری با انسان دارند؛ وجود غشای یاخته ای، سیتوپلاسم، اسیدهای نوکلئیک (DNA و RNA)، ریبوزوم ها و ساز و کار پروتئینی مسئول رونویسی از ژن ها، بخشی از اشتراکات باکتری ها و باقی جانداران است.

اما مهم ترین شباهت میان همه جانداران حتی از این هم عمیق تر است؛ شباهت فوق العاده زیاد رمزگان ژنتیک همه جانداران نمی تواند اتفاقی باشد. این رمزگان حتی برای ویروس ها نیز الگوی یکسانی با سایر جانداران دارد و همین می تواند نشان دهد ویروس ها نیز خویشاوند سایر جانداران هستند. این خویشاوندی میان همه جانداران به یک اندازه نیست. به عنوان مثال انسان و موز بیش از 50 درصد شباهت ژنتیکی دارند و صفات مشترک بسیار زیادی دارند که در باکتری ها و ویروس ها دیده نمی شود؛ از جمله اینکه انسان و موز یاخته هایی هسته دار و واجد اندامک های دیگر دارند که در باکتری ها و ویروس ها دیده نمی شود. شباهت ژنتیک انسان و مرغ به حدود 60 درصد می رسد و شامل موارد بسیار بیشتری می شود. از وجود رشته های پروتئین کلاژن در بافت های بدن تا ستون مهره ها، ساختار مغز و قلب و شُش و…؛ شباهت ژنتیک انسان و گاو به 80 درصد می رسد و شامل موارد جدیدتری از قبیل ساختار زهدان و جفت و غدد شیری و قشر مخ می شود. شباهت انسان و شامپانزه بسیار بیشتر و حدود 98.4 درصد است. هر اندازه که شباهت ژنتیک، جنین شناختی یا آناتومیک دو گونه بیشتر باشد، این دو گونه احتمالاً نیای مشترک جدیدتری داشته اند.

3) تکامل تدریجی

شق دیگر از نظریات پنجگانه داروین تدریجی بودن روند تغییرات است. حتی بسیاری از مدافعان داروین، بویژه توماس هاکسلی (Thomas Henry Huxley) با این موضوع مخالف بودند و تکامل را محصول تغییراتی آنی می دانستند. این موضوع البته نافی تغییرات بسیار سریع تکاملی نیست؛ داروین خودش شاهد برخی از این تغییرات بسیار سریع تکاملی طی پرورش چندساله کبوترها بود؛ اما حتی سریع ترین تغییرات نیز تدریجی پیدا می شدند، نه ناگهانی.

4) گونه زایی

چگونگی انشقاق گونه ها و پیدایش گونه های جدید بخش دیگری از نظریه انقلابی داروین بود. پیش از داروین این تصور وجود داشت که گونه ها ماهیتی متمایز و مرزبندی شده دارند. داروین و زیست شناسان هم دوره او، از جمله والس، نشان دادند که گونه ها نه تنها در محور زمان از هم مشتق می شوند، بلکه در بعد مکان نیز، طی پراکنش جغرافیایی تغییر می کنند.

5) انتخاب طبیعی

سرانجام به آخرین و مشهورترین جزء از نظریات داروین می رسیم؛ انتخاب طبیعی.

5 نظریه ای که در مجموع نظریه تکامل نامیده می شوند و خلاف آرای رقبای پیش و پس از داروین، هنوز هم درست به نظر می رسند.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «نگاهی به نظریه های تکاملی داروین»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله عرفان خسروی در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.