گوزن زرد ایرانی و خطرهایی که زیست این گونه نادر را تهدید می کند

گوزن ها از جمله جانورانی هستند که از حدود 28 میلیون سال پیش تکلیف خود را مشخص کردند و از دسته گاوسانان فاصله گرفتند. امروزه حدود 90 گونه مختلف و زنده از گوزن ها در سراسر دنیا زیست می کنند که هر کدام ویژگی ها و جذابیت های خاص خودشان را دارند. گروهی از این گوزن ها در معرض تهدید قرار دارند و گروهی بطور کامل منقرض شده اند و گروه اندکی نیز با حمایت دولت ها و زیست شناسان از خطر انقراض مصون نگه داشته شدند.

از گونه های رو به انقراض بومی ایران، گوزن زرد ایرانی است. گوزن زرد موجود در ایران با نام علمی Dama dama mesopotamica و نام انگلیسی Persian Fallow Deer شناخته می شود. اگرچه برخی از محققان این گونه موجود در ایران را گونه ای مجزا به شمار می آورند، اما بسیاری آن را به عنوان زیرگونه ای از Dama dama می دانند.

در این مقاله شما می توانید با گوزن زرد، ویژگی های ظاهری و اطلاعات زیستی این گونه از گوزن آشنا شوید.

در ایران 3 گونه گوزن حیات دارند که گوزن زرد ایرانی یکی از آنها است. به لحاظ جثه، گوزن زرد بینابین دو گونه دیگر یعنی گوزن قرمز (مرال) و شوکا قرار می گیرد. این گونه بطور وسیع در کشورهای سوریه و عراق زیست داشته، اما حالا فقط در ایران یافت می شود. زیستگاه های طبیعی آن در ایران، جنگل های دز، کرخه و منطقه زاگرس بوده، اما دیگر اثری از آن در زیستگاه های طبیعی نیست. البته گمانه زنی هایی مبنی بر وجود گوزن زرد در جنگل های دز و کرخه وجود دارد، اما مشاهده اش با توجه به نوع زیستش بسیار مشکل است.

مشخصات ظاهری

بدنی به طول 130 تا 200 سانتیمتر، دُمی به طول 16 تا 20 سانتیمتر، قد 85 تا 100 سانتیمتر و وزن 45 تا 110 کیلوگرم دارد. گوزن های نر که دارای شاخ های توپُر و منشعب هستند، از یک تا دو سالگی شروع به رشد می کنند و این انشعابات شاخ خود سن حیوان را مشخص می کند. البته شاخ گوزن هر سال در فصل زمستان می افتد و بلافاصله دوباره شروع به رویش می کند.

طول شاخ های این گونه نیز چیزی است بین 50 تا 70 سانتیمتر و طول انشعابات آن نیز از 7 تا 20 سانتیمتر می باشد. شاخ در نرهای مسن تر بسیار نازک و حتی گاهی بدون انشعاب دیده می شود.

بدنی پوشیده از موهای کوتاه که در قسمت پشت و پهلوها به رنگ نارنجی متمایل به قرمز است و در ناحیه پهلو و پشت می توان رد خال های سفید رنگی را گرفت که رفته رفته در دو طرف پهلوها به خطوط سفیدی تبدیل شده اند.

این خال ها در فصل زمستان اگرچه نامشخص اند، اما در فصل های دیگر می توان به وضوح مشاهده شان کرد. همه بدن شان نارنجی مایل به قرمز است، جز در نواحی دم، کفل و زیر شکم که به رنگ سفید درآمده است. موهای بدن در فصل زمستان بلندتر و به رنگ خاکستری دیده می شود.

ویژگی های زیستی

گوزن زرد عمدتاً شبگرد است و با غروب خورشید گشت و گذارش را آغاز می کند. گیاهخوار است و اهل نشخوار، با بویایی و بینایی نسبتاً قوی. امکان دیدنشان بیش از هر زمانی، اوایل صبح و غروب امکان پذیر است. معمولاً ماده ها و گوساله ها در کنار هم و نرها به صورت جدا زندگی می کنند.

فصل جفت گیری شان هم شهریور تا اوایل پاییز است که نرها در این دوره به مقابله با یکدیگر می پردازند و نرهای غالب در مبارزه 5 تا 6 ماده را به عنوان حرمسرای خود انتخاب می کنند. زمانی که نرها به پیری می رسند از جوانترها شکست می خورند و به صورت انفرادی به زندگی شان ادامه می دهند.

ماده ها در طول مدت هشت ماهه بارداری معمولاً یک تا دو بچه به دنیا می آورند، بچه هایی با وزن حدود 3 یا 4 کیلوگرم که تا نه ماهگی از شیر مادر تغذیه می کنند و طول عمرشان در شرایط طبیعی حدود 20 سال است.

این جانور کاملاً گیاهخوار است و برای تغذیه از علوفه و میوه و سرشاخه گیاهان بهره می برد.

وضعیت بقا

در دهه 40 شمسی گزارش هایی از مشاهده این جانور در جنگل های دز و کرخه رسید. دلیل عدم انقراضش در آن نواحی، پوشش گیاهی مناسب و وجود آب کافی بود. در همان دوران مردی به نام اوپل (Opel) که مالک شرکت خودروسازی اوپل در آلمان بود، به ایران آمد و تعدادی گوزن را با کمک محلی ها زنده گیری کرد و به شرط اینکه گوساله هایشان را به ایران بازگرداند، به آلمان منتقل کرد. همان سال ها سازمان شکاربانی سابق، 6 راس از این گونه را به دشت ناز ساری منتقل و در آنجا به صورت حفاظت شده نگهداری کرد تا تکثیرش در این منطقه آغاز شود. این جانور بعدها به مناطق حفاظت شده دیگری مانند جزیره اشک ارومیه منتقل شد.

کارشناسان جزیره اشک در ارومیه را به سبب پوشش گیاهی مناسب، داشتن چشمه های آب شیرین و نداشتن دشمن طبیعی مناسب ترین مکان برای پروژه احیا و تکثیر می دانستند اما خشکی دریاچه ارومیه در طی سال های اخیر باعث شد تا دوباره شمار بسیاری از گوزن ها را به زیستگاه اصلی و باستانی خود، یعنی اطراف زاگرس برگردانند. به این ترتیب بود که سایت تکثیر و پرورش گوزن زرد ایرانی در پارک ملی کرخه در سال 1386 با 35 راس گوزن کارش را آغاز کرد، اما ناگهان سر و کله مگس میاز پیدا شد که مگسِ بومی این خطه است و شمار بسیاری از گوزن ها را هلاک کرد. در سایت دز نیز برنامه چندان خوب پیش نرفت و درصد بالایی از گوزن ها علاوه بر طغیان مگس ها قربانی سیلاب سال 1395 شدند.

خطر مگس میاز اگرچه همچنان به قوت خود باقی است، ولی با تلاش هایی که در ادامه صورت گرفت حالا تعداد این گونه نادر، مجدد به 35 راس رسیده و تحت مراقبت شَدید به زیست کنترل شده خود ادامه می دهند.

گوزن زرد بواسطه نامراقبتی ها در عرصه زیستگاه و تبدیل مراتع به اراضی دیم، شکار و صید بی رویه و غیر مجاز و تغییرات اقلیمی به این روز افتاده است، بواسطه توسعه در بخش های صنعتی و کشاورزی و خدماتی نباید از معیارها و ضوابط زیست محیطی غافل شد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «گوزن زرد ایرانی و خطرهایی که زیست این گونه نادر را تهدید می کند»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله سعید قیطرانی و مصاحبه با فرشاد اسکندری توسط پدرام حسنی در مجله دانستنیها، به عنوان منابع اصلی مورد استفاده قرار گرفته اند.