روانشناسی اجتماعی موسیقی

ترکیبی از سه علم روانشناسی، جامعه شناسی و موسیقی شناسی «علم روانشناسی اجتماعی موسیقی» را حاصل می کند. روانشناسی اجتماعی موسیقی به دنبال پژوهش در این باره است که چگونه رفتارهای موسیقایی افراد با اجتماعی که در آن زندگی می کنند ارتباط دارد. موسیقی نمودی از یک فعالیت اجتماعی است، به این صورت که ما آن را خلق می کنیم، اجرا می کنیم، درکش می کنیم و نهایتاً آن را ارزشگذاری می نماییم. همه این امور بر اساس دانش، اعتقادات و توانایی هایی است که میان ما و دیگر افراد جامعه مان مشترک است. اگرچه موسیقی را با معنایی کاملاً دقیق به صورت ریاضی و فیزیکی می توان توصیف کرد، اما معناپذیری آن صرفاً در حوزه فرهنگی و اجتماعی که فرد در آن زیست می کند قابل تفسیر است.

در دو قرن اخیر، نقش موسیقی در زندگی تغییرات بنیادینی را شاهد بوده است. این تغییرات در وهله نخست تحت تاثیر توسعه صنعتی حاصل شده است و در وهله دوم متاثر از توسعه اجتماعی می باشد. این امر باعث شده است که میزان شنیده شدن موسیقی در طول روز به شدت افزایش یابد و موسیقی با جنبه های بی شمار زندگی روزمره گره بخورد. این تغییرات نه فقط در بخش شنوندگان و دسترسی آسان آنها به موسیقی حاصل شده است، بلکه در بخش تولید نیز با کوچکتر شدن ابزار حرفه ای ضبط سبب بروز تغییراتی اساسی در انتشار موسیقی شده است.

در یک دیدگاه کلی روانشناسی اجتماعی در چند محور قابل بررسی است که در این مقاله شما می توانید با مهم ترین آنها آشنا شوید.

نمونه حوزه های مطالعاتی در شاخه روانشناسی اجتماعی موسیقی

1) تفاوت های فردی

مطالعه تفاوت های فردی اولین گام در بررسی روانشناسی اجتماعی است. برای این مقصود ابتدا ویژگی های فردی مورد مطالعه قرار می گیرد و در ادامه این ویژگی ها در پس زمینه اجتماعی مورد تفحص واقع می شود. ویژگی های فردی در این معنا سه شاخص مهم را در بر می گیرد: سن، جنسیت و شخصیت.

الف) سن
تاثیر محیط اجتماعی بر ویژگی های ادراکی و ذائقه موسیقایی نشات گرفته از سن بسیار حائز اهمیت است. افراد با سن پایین علاقه زیادی به شنیدن گونه های بسیار متنوع موسیقی دارند. این انعطاف پذیری در شنیدن گونه های مختلف موسیقی به تدریج با رشد کودک کم می شود و در دوران نوجوانی به حداقل خود می رسد. به این معنا که نوجوانان در انتخاب موسیقی برای شنیدن، خود را بسیار محدود به گونه ای خاص از موسیقی می کنند. این دایره محدود عموماً مربوط می شود به یک یا چند خواننده خاص پاپ. این محدودیت در سنین میانسالی کمتر می شود و مجدداً فرد دایره انتخاب های خود را گسترش می دهد. اما مجدداً در دوره کهنسالی محدود به گونه های خاصی از موسیقی خواهد شد. ذائقه و ویژگی های ادراکی موسیقی بطور قابل ملاحظه ای ریشه در محیط اجتماعی و فرهنگی فرد دارد.

ب) جنس
بسیاری از رفتارهای متفاوت موسیقایی مرتبط به جنسیت افراد با مطالعه روانشناسی اجتماعی قابل توصیف است. در فرهنگ غرب (به ویژه در بخش آهنگسازی و رهبری) مردها به شکل قابل توجهی نقش پُر رنگ تری دارند. در زمینه نوازندگی سازهای بادی و کوبه ای نیز شمار نوازندگان مرد بسیار فراتر از نوازندگان زن است. در زمینه آموزش موسیقی در غرب آمار عکس این خصوصیت را نشان می دهد. بیشترین معلمان موسیقی را در غرب به ویژه در مدارس زنان تشکیل می دهند. این ویژگی در ایران معکوس است و بیشترین معلمان موسیقی در ادوار مختلف را مردان تشکیل می دهند. در آزمون های نوازندگی در اغلب مراکز آموزشی دنیا دختران نمره های بالاتری از پسران می گیرند و این امر باعث شده که تعداد بیشتری از آنها در کنسرواتوارهای موسیقی مشغول تحصیل باشند.

در ایران، داوطلبان صرفاً بر اساس نمره کسب شده و بدون در نظر گرفتن جنسیت وارد رشته های موسیقی می شوند. اما از سال 1391، با اعمال برخی تغییرات ساختاری در گزینش دانشجو این شرایط دستخوش تغییراتی شد. در این سال، دانشگاه هنر اقدام به تعیین ظرفیت 50 درصدی برای دختران و پسران کرد. بر این اساس ممکن است فردی صرفاً به دلیل جنسیت با نمره بالاتر از ورود به دانشگاه محروم شود. از سال 1392، روال گزینش دانشجو به شکل قبلی بازگشت.

ج) شخصیت
سومین ویژگی فردی قابل مطالعه در این حوزه مربوط به خصوصیات شخصی افراد است. ورای مسئله سن و جنسیت هر شخص دارای خصوصیات منحصر به فردی است که وی را از دیگران متفاوت می کند. روانشناسان این موضوع را تایید کرده اند که بسیاری از قابلیت های فیزیکی و ذهنی به ویژه در زمینه خلاقیت مربوط به خصوصیات شخصیتی افراد است. خصوصیات شخصیتی افراد در بسیاری موارد می تواند دو فاکتور سن و جنسیت را نیز تحت الشعاع خود قرار دهد. مهم ترین جنبه های قابل مطالعه خصوصیات فردی عبارت است از اعتماد به نفس، درون گرایی، حساسیت، اضطراب و مسئولیت پذیری.

2) گروه های اجتماعی و موقعیت ها

روانشناسان اجتماعی بر این باور هستند که قضاوت در مورد ویژگی های رفتاری افراد باید بر اساس نُرم هایی باشد که فرد در آن حیات گروهی و اجتماعی دارد؛ حتی اگر ویژگی های محیطی دارای اشکالاتی به نظر برسد. بر این اساس ممکن است حتی افراد اقدام به شنیدن موسیقی هایی کنند که از نظر شخصی مورد علاقه آنها نیست، اما چون ضروریات گروه اجتماعی که در آن قرار دارند آن را ایجاب می کند، ناگزیر به آنها گوش فرا می دهند. برای مثال، قرار گرفتن در یک طبقه اشرافی طلب می کند که فرد به موسیقی کلاسیک گوش دهد، در حالی که ممکن است علاقه ای به شنیدن آن نداشته باشد یا قرار گرفتن در یک گروه از نوجوانان ایجاب می کند به موسیقی های پُر افت و خیز پاپ گوش دهد، اما از شنیدن آن آزرده شود.

مطالعات این حوزه به بسیاری از این سوالات نیز پاسخ می دهد که چرا ویژگی های شخصیتی نوازنده و جایگاه اجتماعی او بر دریافت موسیقی وی توسط شنونده اثر می گذارد. بر این اساس عادات شنیدن موسیقی در موقعیت های گوناگون نیز تاثیر قابل ملاحظه ای بر مقبولیت آن موسیقی نزد شنونده ایجاد می کند. برای مثال، در جشن عروسی توقع گونه ای از موسیقی می رود که با موسیقی که اجرای آن در جشن ملی مناسب به نظر می رسد متفاوت است.

3) نفوذ و تهاجم فرهنگ ها

رفتار موسیقایی تحت نفوذ فرهنگی فراتر از فرهنگ محل تولید و استفاده از اثر است. به عنوان مثال شمار قابل توجهی از شنوندگان، آهنگسازان و نوازندگان اقدام به شنیدن یا ساختن موسیقی هایی می کنند که فراتر از فرهنگ بومی خود است. آهنگسازان، خوانندگان و نوازندگان به صورتی روز افزون از انواع تکنولوژی ها مانند رادیو، ماهواره، و اینترنت بهره برداری می کنند تا موسیقی خود را به گوش شنوندگانی بسیار فراتر از منطقه محل سکونت خود برسانند. این امر در میزان دانلود انواع موسیقی به ویژه در گونه های کلاسیک و پاپ از سراسر دنیا مشهود است.

در چنین میدان رقابتی، نفوذ آن دسته از موسیقی ها و فرهنگ های مرتبط به آن در سایر نقاط جهان بیشتر است که از پشتیبانی اطلاع رسانی قوی تری برخوردار هستند. در مورد ایران، در این زمینه باید گفت بیش از آنکه فرهنگ موسیقی ایرانی در سایر نقاط جهان نفوذ کرده باشد، این فرهنگ موسیقی پاپ غربی است که در ایران نفوذ داشته است. نفوذ فرهنگ ایرانی حتی در کشورهایی که ایران در آنجا سرمایه گذاری زیادی انجام داده است مانند سوریه و لبنان نیز مشهود نیست.

4) موارد کاربرد روانشناسی اجتماعی موسیقی

سه مسیر مهم در زمینه مطالعات کاربردی روانشناسی اجتماعی قابل بازشناسی است که در ادامه به آنها اشاره می شود:

الف) روانشناسی اجتماعی خدمات زیادی به بارور کردن آموزش، به ویژه در زمینه ارتباط دو سویه هنرآموز و هنرجو داشته است. مطالعات مربوط به این حوزه در تلاش است تا هنرجویان را برای نقش مندی بهتر در جامعه فردا آماده کند.

ب) مطالعات مربوط به حوزه درمان، نقش موسیقی را در بهداشت فردی و جمعی مورد هدف قرار می دهد. در این زمینه بیشترین توجه به برطرف کردن دردهای ناشی از انواع بیماری ها و کمک های مربوط به بهداشت روحی افراد به ویژه در زمینه درمان لاغری مورد بهره برداری قرار می گیرد.

ج) مطالعات روانشناسی اجتماعی همچنین مرتبط می شوند به بهره برداری های تجاری موسیقی. صنعت موسیقی یکی از بخش های صنعتی در دنیا است که تاثیر قابل ملاحظه ای در افزایش درآمد ناخالص ملی در بسیاری از کشورهای صنعتی دارد. برای مثال، در سال 1995 میزان فروش محصولات موسیقی در آمریکا تقریباً با میزان صادرات نفت ایران برابری می کند.

علاوه بر آورده اقتصادی ناشی از فروش مستقیم موسیقی ضبط شده و زنده، موسیقی تاثیر بسیاری در زمینه بالا بردن میزان فروش محصولات در فروشگاه هایی دارد که موسیقی به منزله پیش زمینه و پس زمینه صوتی مورد استفاده قرار می گیرد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «روانشناسی اجتماعی موسیقی»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا کتاب اطلاعات عمومی موسیقی، نوشته ی محمدرضا آزاده فر از نشر نی، منتشر شده در ۱۳۹۴ با شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۸۵-۳۷۸-۷ به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.