اهمیت فن بیان و مهارت های ارتباطی در تدریس

یکی از مهارت های غیر قابل انکار در امر تدریس موضوع فن بیان و مهارت های ارتباطی است. همه ما اساتید و معلمانی را به یاد می آوریم که با کلام شیوا و قدرت روایتگری کم نظیرشان، ضمن انتقال مفاهیم آموزشی، لحظات پُر لذتی را برایمان ایجاد می کردند؛ لحظاتی که با گذشت سال ها، همچنان در ذهن مان برجسته و ماندگار هستند. عده ای دیگر هم به جهت کم بهره بودن از این نوع مهارت، عمدتاً کلاس های درسی کسل کننده و ملال آور داشتند و با وجود سطح علمی بالا و تسلط بر مطالب، در انتقال آنچه در ذهن داشته اند، موفق نبوده اند.

در این مقاله شما می توانید با نکات کلیدی برگرفته شده از حوزه فن بیان و مهارت های ارتباطی که در امر تدریس موثر می باشند، آشنا شوید.

تنظیم سناریوی تدریس (پیکربندی مفاهیم درسی)

اصولاً قبل از یک ارائه شفاهی از جمله تدریس، باید پیکره محتوای قابل ارائه مشخص شود. مدرس باید بداند که مقدمه، متن و اختتامیه سخنانش شامل چه مواردی می شود. او می تواند با جانمایی درست مطالب در کنار یکدیگر، به ارائه و تدریس خود انسجام و نظم لازم را ببخشد تا مطالب درسی، ضمن برخورداری از مفاهیم علمی، دارای نشاط و هیجان نیز باشند.

بدیهی است مکتوب سازی مفاد درسی و مطالب مد نظر مدرس به تسهیل این فرآیند کمک خواهد کرد. در این بخش به اساتید توصیه می شود که پس از تکمیل نسخه نهایی چهارچوب ارائه خود قبل از حضور در کلاس، با ایجاد فضای شبیه سازی شده، به اندازه کافی تمرین داشته باشند و نواقص احتمالی خود را برطرف کنند.

شروع اسرارآمیز

برخی صاحب نظران بیان کرده اند که یک مربی، استاد و… فقط 4 دقیقه فرصت دارد تا با شاگردان خود ارتباط موثر برقرار کند. لذا توصیه می شود فعالان حوزه تدریس، برای شروع کلاس های خود برنامه ای مدون و جذاب داشته باشند. استفاده از اشعار و قطعات ادبی مرتبط با آغاز کلام و استواری در ادای کلمات می تواند به شروع تدریس و گیرایی آن کمک کند.

پرهیز از یکنواختی کلام

یکی از مواردی که فرآیند تدریس را به شدت خسته کننده و کم اثر می کند، یکنواختی کلام مدرس است. برای خارج شدن شاگرد از ریل توجه به سخنان استاد، کافی است مدرس دقایقی کوتاه به شکل یکنواخت صحبت کرده و از قابلیت های گفتاری خود در بالا و پایین بردن صدا استفاده نکند. لذا اساتید باید در نظر داشته باشند که تغییر لحن و دامنه صدای آنها باعث می شود شاگردان تا مدت زیادی آنها را تعقیب کنند. البته این مهارت آموختنی و قابل تمرین است؛ ضمن اینکه هر نوع بالا و پایین بردن صدا و تغییر لحن لزوماً سبب جذابیت و همراهی دانش پذیران نخواهد بود.

مطابقت زبان بدن با زبان کلامی

همانطور که می دانیم، ما علاوه بر زبان کلامی با زبان بدن هم مفاهیم و اطلاعات را انتقال می دهیم. یک مدرس باید ضمن توجه به بیان مناسب و ادای صحیح حروف و کلمات، در خصوص زبان بدن هم مهارت های لازم را بدست آورد. نکته ای که طرح آن ضروری به نظر می رسد، هماهنگی و مطابقت زبان بدن و زبان کلامی است؛ چرا که ضمیر ناخودآگاه به عنوان مرجع زبان بدن، کمتر قابل جعل و تفسیر اشتباه است. بنابراین یک مدرس باید بداند که مخاطبان وی، علاوه بر توجه به صحبت های شفاهی او، به زبان بدنش نیز توجه دارند و پیام هایی که از طریق زبان بدن منتقل می شوند، بیشتر مبنای قضاوت آنها قرار می گیرند.

استفاده بجا از اشعار و ضرب المثل ها

بکارگیری مناسب و صحیح اشعار، ضرب المثل ها، داستان ها و… علاوه بر اینکه بر موسیقی کلام مدرس می افزاید و تا حدی بیان آن را موزون می کند، باعث می شود تا سخنان او بیشتر از جانب شاگردان مورد پذیرش قرار گیرد؛ زیرا این موارد با مقاومت کمتری از ناحیه مخاطبان روبرو می شوند. بدیهی است یک مدرس هوشمند در تنظیم سناریوی تدریس خود در مقاطع مختلف، از این موارد استفاده می کند. همچنین استفاده از این عناصر ادبی در تسهیل فرآیند تدریس و درک بهتر مفاهیم موثر است.

تلاش برای به مشارکت گرفتن مخاطبان

بر اساس برخی تحقیقات، مخاطبین بزرگسال مغرور هستند و علاقه مندند در مباحث شرکت کنند؛ لذا ضروری است هنگام تدریس نظرات حاضرین اخذ شود. وقتی آنها خود را در تامین بخشی از محتوای کلاس سهیم بدانند، نه تنها فضای کلاس برای آنها خسته کننده نیست، بلکه دیگران را نیز به توجه و دقت بیشتر دعوت خواهند کرد. این مشارکت می تواند در قالب های مختلفی همچون طرح سوال، تشکیل گروه های علمی، ارائه سمینار و… صورت گیرد.

بداهه گویی و خلاقیت

هر چند در ابتدای معرفی نکات، بر دارا بودن سناریوی مدون و تمرینات مکرر اشاره شد، اما یک مدرس باید بتواند در شرایط پیش بینی نشده هم از جملات و عبارات مناسب استفاده کند.

به عبارت دیگر، یک ارائه کامل، ترکیب جملات از پیش ساخته شده و تعابیری است که یک استاد به شکل بداهه و با استفاده از خلاقیت خود استفاده می کند. اینکه بداهه گویی و خلاقیت امری ذاتی است یا اکتسابی و آموختنی، محل بحث است، اما آنان که خلاقیت را آموختنی می دانند، راهکارهایی را جهت پرورش خلاقیت مطرح کرده اند. الهام از طبیعت، نگارش متون ادبی آزاد و شرکت در گفتگوهای چالشی از جمله این راهکارها است.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «اهمیت فن بیان و مهارت های ارتباطی در تدریس»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله داوود عبدالمحمدی در مجله موفقیت، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.