سوسن چلچراغ نخستین موجود زنده بومی ایران است که به عنوان اثر طبیعی ملی دسته بندی می شود
سوسنیان (Liliaceae) یکی از پُر تعدادترین تیره های گیاهان گلدار هستند، اعضای این تیره به حدود 600 گونه می رسد که همگی در بخش های وسیعی از کره زمین پراکنش دارند، اگرچه بیشتر آنها در آفریقای شمالی و قاره آمریکا حضور دارند، با این حال آنها را در دشت های آسیا و استپ های اروپا هم می توان مشاهده کرد.
به گزارش پورتال یو سی (شما می توانید)، تعداد پُرشمار سوسن ها تنها بخش جالب توجه زندگی آنها نیست، نامگذاری این خانواده پُر جمعیت هم داستان زیبایی دارد؛ در افسانه ها آمده است دو دلداده که شرح شیدایی شان را برای یکدیگر با ترانه می خواندند، گلی به نام شوشان را نمادی از عشق پایدارشان قرار دادند که در حقیقت ترجمه یونانی کلمه Lili بوده و معنای آن همچون خورشید است؛ با گذشت زمان، این گل ها نام سوسن را به خود گرفته اند و امروز هم به عنوان گل های تزئینی مورد استفاده قرار می گیرند. با این حال، در نام بسیاری از گل ها می توان نشانه هایی از حضور کلمه Lili را دنبال کرد که در حقیقت در گروه سوسن های غیر حقیقی قرار می گیرند و از لحاظ سیستماتیک، ارتباطی با خانواده سوسنینان ندارند.
گلی برای فرهنگ ها
در آموزه های زرتشت، خرداد نام ایزد بانویی است که نگهبانی از آب را پذیرفت و برای رفع تشنگی آدمیان تلاش ها کرد، این امشاسپند، گل سوسن را برای خود برگزید که نمادی از پاکی و تلاش برای رسیدن به روشنایی و نور است و رایحه آن بوی دوستی می دهد؛ وجود این گل ها (سوسن سفید = نیلوفر آبی) در برکه ها، از جمله دلایل احترام به آب در میان ایرانیان باستان بوده است. همچنین، سوسن سفید (لوتوس) در بسیاری از سازه های باستانی ایران، بخصوص در سنگ نگاره های تخت جمشید هم به چشم می خورد؛ از سوی دیگر سوسن سفید (Lilium Candidum) نشان ملی کشور واتیکان هم هست و در بسیاری از مراسم های مذهبی از آن استفاده می شود.
گل ملی ایران
در میان حدود 600 گونه سوسن موجود در جهان، تنها یکی در ایران می روید و جز در سرزمین ما، در هیچ کجای جهان چنین سوسنی سر از خاک بیرون نمی آورد. این گل در ردیف گونه های اندمیک (Endemic) قرار دارد. گونه های اندمیک گستره پراکنش بسیار محدودی دارند و این پراکندگی بیشتر اوقات به مرزهای یک کشور محدود می شود و به این ترتیب، آن گونه برای کشوری که میزبان حضور آن است، اهمیت بسیار بالایی خواهد داشت. گل ملی ایران هم گونه ای اندمیک است که اهمیت حفاظتی بسیار بالایی دارد و از ارزش زیادی برای ایرانیان برخوردار است، بطوریکه در ردیف آثار طبیعی ملی کشور هم قرار گرفته و سازمان حفاظت از محیط زیست، مراقبت زیادی از آن به عمل می آورد.
نام این گل، سوسن چلچراغ (Lilium Ledebourii) است که به نام سوسن ده زبان و سوسن گل دراز هم شناخته می شود و در میان تمام دشت ها، استپ ها و کوهستان های جهان، تنها در دو نقطه به وفور می روید: یکی شهر لنکران در کشور آذربایجان و دیگری در ییلاق های روستای داماش در استان گیلان. این گل کمیاب در بخش های دیگری از ناحیه طبرستان همچون ارتفاعات تالش، نور و رودسر هم حضور دارد که البته، پُر تراکم ترین اجتماع این سوسن زیبا در بخش عمارلوی روستای داماش در جنگل مخروبه درختان راش به ثبت رسیده است.
چلچراغ گیلان
سوسن چلچراغ در ارتفاعات حدود 1500 تا 2000 متر از سطح دریا می روید، اقلیم این نواحی معتدل و نیمه مرطوب بوده و بارش هایی حدود 450 میلیمتر در سال برای آن به ثبت رسیده است. محدوده ای که سوسن چلچراغ در آن می روید، وسعتی حدود 4 هکتار دارد که بوسیله سازمان حفاظت محیط زیست، بخصوص در زمان گلدهی (اواسط خرداد تا اواسط تیر ماه) به شدت مورد حفاظت قرار دارد. این محدوده در مناطقی که تراکم بیشتری از آن وجود دارد، حصارکشی شده است و برای ورود به آن مناطق باید مجوز ورود داشت.
این سوسن کمیاب در سال 1354 شمسی، بوسیله گیاه شناسی آلمانی به نام کارل فردریش فون لدبور (Carl Friedrich von Ledebour) که به دنبال تهیه فهرستی از گیاهان شرق بود، در دامنه کوه های داماش کشف شد. نام علمی این گیاه هم بخشی از نام این زیست شناس آلمانی است و به این ترتیب، جهان با سوسنی آشنا شد که پیش از این نظیرش در هیچ کجای جهان به ثبت نرسیده بود. پس از آن در سال 1355، به پیشنهاد شورای عالی محیط زیست، این گل به عنوان اولین موجود زنده، در فهرست آثار طبیعی ملی ایران قرار گرفت و تا به امروز، تحت مراقبت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد.
سابقه حضور این گل، به دوران چهارم زمین شناسی (کواترنری) باز می گردد و در شمار گیاهان گلدار با ساقه بلند قرار دارد، بطوریکه ارتفاع آن در زمان گلدهی به حدود 70 تا 100 سانتیمتر می رسد. هر سال در اواخر بهار، 10 تا 15 غنچه در انتهای آن رشد می کند و پس از چند روز غنچه ها تبدیل به گل های سفید زیبایی می شوند که با زیبایی و وقار تمام سر به زیر آورده و واژگونه هستند. عمر این گل ها، حدود 20 روز است و پس از آن برای دیدن زیبایی خیره کننده این سوسن نایاب باید، یکسال دیگر به انتظار نشست. در دوران شکوفایی گل ها، به سبب حضور دانه های بنفش رنگ روی گلبرگ های آن، رایحه ای لطیف و ملایم در فضا آکنده است که زیبایی حضور عروس گیلان را در دامنه های مه آلود ییلاقات داماش، دو چندان می کند.
اثر طبیعی ملی چیست؟
حراست از طبیعت ایران از جمله وظایف سازمان حفاظت از محیط زیست است و این سازمان بخش های زیستگاه های ایران را تحت عنوان مناطق چهارگانه مورد حفاظت قرار می دهد. این 4 منطقه عبارتند از:
- پارک های ملی
- پناهگاه های حیات وحش
- منطقه حفاظت شده
- اثر طبیعی ملی
سوسن چلچراغ، در گروه آثار طبیعی ملی قرار می گیرد. اثر طبیعی ملی، به پدیده ها یا مجموعه های گیاهی و جانوری به نسبت کوچک، جالب، کم نظیر، استثنایی، غیر متعارف و غیر قابل جایگزینی که دارای ارزش های حفاظتی، علمی، تاریخی یا طبیعی باشند، اطلاق می شود که با هدف حفظ و حراست به عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب می شوند.
اقدامات حفاظتی در مورد این پدیده ها، باید تضمین کننده پایداری بهره برداری غیر مصرفی از آنها طی زمان باشد. تعدادی از آثار طبیعی ملی ایران عبارتند از: لاله واژگون، کوه دماوند و چشمه گلِ فشان چابهار.
گوهری در خطر انقراض
به دلیل برگشتگی گلبرگ ها به سمت بیرون و همچنین، مایل بودن گل ها به سمت پایین، این گل را به نام سوسن چلچراغ نامیده اند؛ با این حال، اهالی گیلان دلیل بهتری برای چلچراغ نامیدن آن دارند. بواسطه وجود مواد فلوئورسانس در پرچم های این گیاه نایاب هنگام شب خیره کننده است و دلیل چلچراغ نامیدن آن هم می تواند همین موضوع باشد.
سوسن چلچراغ در گروه گل هایی قرار دارد که به سادگی قابل تکثیر نیست و حتی در زیستگاه طبیعی خود هم تحت شرایط بسیار پیچیده ای ازدیاد پیدا می کند، بطوریکه در تمام سطحی که برای حفاظت از این سوسن اختصاص داده شده، تنها حدود 2000 بوته از این گیاه زندگی می کند و به نظر می آید، هر سال از تعداد آن نیز کاسته می شود.
کم شدن تعداد بوته ها، می تواند به دلایل مختلفی باشد که مهم ترین آن تغییرات شرایط اقلیمی و بالا رفتن دمای منطقه و کاهش رطوبت است. به این ترتیب، تکثیر سوسن هم با مشکلات بیشتری روبرو شده و بنابراین باید خطر در معرض انقراض قرار گرفتن این سوسن بی نظیر را بسیار جدی تر تلقی کرد.
از سوی دیگر، به دلیل ساختار پیچیده زیستی سوسن چلچراغ، اقدامات انجام شده برای تکثیر مصنوعی آن بیشتر اوقات با موفقیت همراه نبوده که شرایط بقای این گل را که به دلایل مختلف، از جمله بی توجهی بازدیدکنندگان و گردشگران، در معرض خطر قرار گرفته است، بحرانی تر می کند. با این حال سازمان ذخایر ژنتیکی ایران، طی سال های اخیر موفق به تکثیر نمونه هایی از این گل با استفاده از روش تکثیر بافت شده است که می تواند امیدها را برای حفظ این گیاه باستانی زنده نگه دارد تا چلچراغ ایران را از غلتیدن در تاریکی انقراض نجات دهد و راهی فراهم کند تا همچنان با درخشندگی اش شب های تاریک را نورانی کند.
منابع
خبر علمی «سوسن چلچراغ نخستین موجود زنده بومی ایران است که به عنوان اثر طبیعی ملی دسته بندی می شود» توسط هیئت تحریریه خبر پورتال یو سی (شما می توانید) با استناد به گزارش علی اکبر یالپانیان از مجله دانستنیها، ترجمه، تدوین و نگارش شده است.
