ابوریحان بیرونی: پدر علم انسان شناسی و بنیانگذار مکانیک و نجوم تجربی
ابوریحان بیرونی در سال 362 قمری (352 شمسی) در حومه شهر کاث در استان خوارزم به دنیا آمد. برخی معتقدند که چون او بیرون شهر متولد شده بود، او را بیرونی نامیده اند. گروهی هم این انتساب را مربوط به روستایی به نام بیرون در نزدیکی شهر کاث می دانند. اما دهخدا در این باره می گوید که بیرون کلمه ای فارسی است به معنی خارج و چون توقف او در زادگاهش کوتاه بود و بیشتر عمرش را در خارج از موطنش گذرانده بود، او را از این جهت غریب و بیرونی گفته اند.
در این مقاله شما می توانید با بخشی از زندگی و دستاوردهای ابوریحان بیرونی آشنا شوید.
از نام و نشان پدر و مادرش اطلاعی در دست نیست، اما مشخص است که از طبقه اشراف و ثروتمندان نبوده است. بیرونی، اوایل عمر و آغاز فراگیری دانش را در همان محل تولدش سپری می کند و از وجود استادی مانند ابونصر منصور بن علی بن عراقی، ریاضیدان معروف آن زمان که خود از شاگردان ابوالوفا بود، بهره مند می شود.
پس از آن راهی شهر گور کنج و از آنجا به جرجان می رود. برای مدتی در دربار شمس المعالی قابوس وشمگیر اقامت می کند. او در همین مدت اقامتش در جرجان، کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» را که مهم ترین اثر او است، می نویسد و احتمالاً حدود سال 390 قمری آن را به قابوس اهدا می کند. اقامت او در جرجان دائمی نیست و ابوریحان بار دیگر به زادگاهش خوارزم باز می گردد.
در سال 408 قمری، خوارزم و نواحی اطراف آن بوسیله سلطان محمود غزنوی تصرف شد و غنائم بسیاری بدست محمود افتاد که به غزنین منتقل شدند. از جمله با ارزش ترین این غنائم، ابوریحان بیرونی بود. می گویند چون سلطان محمود بر خوارزم دست یافت، ابوریحان و استادش به نام عبدالصمد اول بن عبدالصمد را به اتهام کفر دستگیر کرد و سپس دستور قتل عبدالصمد را داد. پس از آن دستور داد تا ابوریحان را هم به قتل برسانند. اما نزدیکانش به او گفتند که ابوریحان در علم نجوم همتا ندارد و پادشاهان همه در طلب او هستند. پس محمود او را تکریم کرد و با خود به هندوستان برد.
این اقامت اجباری برای ابوریحان فرصتی بود برای تحقیق و پژوهش. او در سفر فتح هند همراه سلطان محمود بود و ضمن آشنایی با زبان سانسکریت، منابع اطلاعاتی خود را برای تالیف کتاب بزرگ «تحقیق ماللهند» فراهم آورد.
تمامی آثار و نوشته های ابوریحان دارای ارزش علمی بسیار است. برخی تعداد آثار علمی او را بیش از 146 اثر عنوان کرده اند. ماللهند، گزارش و تحقیقی بسیار جامع و کامل درباره هندوستان، باورها و اعتقادات گوناگون این سرزمین است. «آثار الباقیه» تحقیق جامع دیگری است درباره آداب و رسوم ایرانیان و دیگر ملل، کتاب «قانون مسعودی» را می توان بهترین منبع درباره نجوم اسلامی دانست و کتاب دیگر ابوریحان، «التفهیم لاوائل صناعه التنجیم» را باید مجموعه ای کامل از دانش و دانستنیهای علم ریاضی و مرجع مورد استفاده اروپای آن زمان دانست. در جوامع علمی جهان، ابوریحان به عنوان پدر علم انسان شناسی و بنیانگذار مکانیک تجربی و نجوم تجربی شناخته می شود و لقب استاد کامل و دانشمند همه قرون و اعصار را دارا است.
جالب است بدانید:
- ابوریحان را آغاز کننده علم کارتوگرافی (نقشه برداری) می دانند. او به هر شهری که سفر می کرد، طول و عرض جغرافیایی آن شهر را اندازه می گرفت. سپس موقعیت آن شهر را روی یک کره مشخص و علامت گذاری می کرد. او پس از سال ها توانست آن نقاط و علامت ها را روی یک صفحه مسطح پیاده کند و به این ترتیب اولین گام ها را در علم کارتوگرافی بردارد.
- بیرونی یک دانشمند بود، اما این مانع از حضور او در ادبیات نشد. آشنایی ابوریحان با زبان ها و خط های گوناگون این امکان را فراهم آورد تا بتواند تعدادی کتاب پارسی را به زبان عربی ترجمه کند؛ کتاب های شادبهر، عین الحیات، داستان اورمزدیار و مهریار و….
- بیرونی از جمله اولین دانشمندانی است که بر گرد بودن زمین و حرکت آن بر حول محور خویش واقف بود. او محیط زمین را از روی شعاع آن بدین ترتیب پیدا کرده که می گفت: «اول باید بر قله کوهی مشرف به دریا و در روی دشتی هموار بالا برویم. غروب خورشید را رصد کنیم و از این مقدار انحطاطی بدست بیاوریم و ارتفاع کوه را در جیب (سینوس) مستوی زاویه انحطاط ضرب کنیم. سپس حاصل را بر جیب معکوس خود زاویه انحطاط تقسیم کنیم و خارج قسمت را در 22 ضرب و حاصل را بر 7 تقسیم کنیم.» این فرمول امروز به نام قاعده بیرونی شناخته می شود.
- بیرونی در کتاب ماللهند ضمن آنکه بر گرد بودن زمین اشاره دارد، می نویسد که در طرف دیگر این کره باید خشکی ها و سرزمین هایی وجود داشته باشد. او همچنین می نویسد که دقیقاً نیمه شب آن محل با ظهر ما و نیمه شب ما با ظهر آن طرف برابر خواهد بود.
- بیرونی، اهل تحقیق میدانی بود. او در کتاب الجماهر شرح می دهد که برای یافتن صحبت دو باور عامیانه آزمایش هایی انجام داده است. ابتدا برای آنکه ثابت کند الماس زهرآگین نیست، کمی از این سنگ را به خورد سگی می دهد و آن سگ پس از چند روز همچنان سالم می ماند. او در آزمایش دیگری، ثابت می کند که زمرد باعث کوری مار نمی شود. برای انجام این آزمایش، گردبندی از زمرد بر گردن ماری می اندازد و نشان می دهد که مار با دیدن زمرد نابینا نمی شود. او در ادامه می نویسد: «اگر اینکار بینایی آن مار را افزایش نداده باشد، چیزی از بینایی آن نکاسته است.»
- در 13 جمادی الاول 387 قمری ابوریحان بیرونی در شهر کاث شاهد وقوع پدیده خسوف (ماه گرفتگی) بوده است. در همان زمان بر اساس قرار قبلی، ابوالوفای بوزجانی هم همان خسوف را در بغداد رصد می کند. ابوریحان با بررسی و مقایسه نتایج پژوهش خود و ابوالوفا درباره این پدیده، موفق می شود اختلاف طول جغرافیایی میان بغداد و کاث را محاسبه کند. رویت این خسوف در دو شهر کاث و بغداد به صورت همزمان از سوی تئودور ریتر فن اپلتسر دانشمند آلمانی تایید شده است.
- به پاس خدمات ابوریحان در زمینه علم و به ویژه تحقیقات او در ستاره شناسی، در سال 1970 میلادی یکی از دهانه های برخوردی کره ماه به نام او ثبت شد که در 19.4 درجه عرض شمالی، 16.75 درجه عرض جنوبی، 94.01 درجه طول شرقی و 91.22 درجه غربی ماه قرار گرفته و قطر آن 80.41 کیلومتر است. این دهانه یک ناحیه پیرامونی هم دارد که به نام Al-Biruni C نامگذاری شده است.
- بیرونی را پدر علم داروسازی می دانند. آشنایی او با گیاهان و خواص درمانی آنها اعجاب آور است. او همانند پژوهشگران امروزی گیاهان را طبقه بندی کرده و در فهرست هایی مجزا به تشریح آنها پرداخته است. او مشخصات گیاهان را در رابطه با سنت مردم محلی ناحیه ای که گیاه مورد نظر در آنجا یافت می شود، توصیف می کند و سپس به توضیح درباره خواص آن می پردازد. مهم ترین کار ابوریحان این است که او داروی جایگزین هم معرفی می کند. یعنی چنانچه گیاهی در ناحیه ای نباشد گیاه دیگری که همان خاصیت را دارد و در آن ناحیه یافت می شود، معرفی می کند.
- یکی از معاشرین و دوستان نزدیک ابوریحان بیرونی، شیخ الرئیس ابوعلی سینا است. ابوریحان و ابن سینا با هم در ارتباط بودند و مسائل و پرسش های علمی خود را از یکدیگر می پرسیدند. مجموعه این پرسش و پاسخ ها منشاء پدید آمدن کتابی شد به نام الاسئله و الاجوبه. پرسش های ابوریحان بیشتر درباره برخی مشکلات فلسفی است که ابن سینا به اجمال به آنها پاسخ داده است. این پرسش ها مشتمل بر دو قسمت هستند. اول: ایراداتی که ابوریحان بر کتاب السماء و العالم ارسطو وارد کرده و شامل 10 پرسش است. دوم: اشکالاتی که در برخی از مسائل علمی و فلسفی برای خود او پیدا شده و مشتمل بر 8 پرسش است.
- بیرونی در کتاب الجماهر فی معرفه الجواهر، بحثی دارد درباره لباس غواصی. مشخصات لباسی که بیرونی برای رفتن زیر آب ارائه می دهد، کاملاً شبیه به لباس های غواصی امروزی است. ابوریحان درباره این لباس می نویسد وسیله ای است که به غواصان امکان می دهد تا به رنج و ناراحتی ناشی از فقدان هوای قابل تنفس زیر آب فائق آیند. بنابراین قادر هستند از بامداد تا حوالی غروب آفتاب هر قدر که می خواهند در آب فرو روند. آن وسیله عبارت از یک دستگاه چرمی است که غواص آن را از سر خود می گذراند. این دستگاه تا پایین سینه، بدن او را می پوشاند. غواص این دستگاه را در قسمت بالای شکم خود روی دنده ها محکم می بندد و سپس در آب فرو می رود. هوایی را که در داخل آن هست، تنفس می کند. وزنه سنگینی هم لازم است تا غواص را با دستگاه ذخیره هوا زیر آب به سوی پایین بکشد و او را در قعر دریا نگه دارد. برای اینکه بتوان از این دستگاه به آسانی استفاده کرد باید لوله چرمی ای که شکل آستین پیراهن داشته باشد و درزهای آن بوسیله موم و قیر کاملاً بسته شده باشد، به قسمت بالای آن متصل کرد. درازای لوله باید با ژرفای آبی که صیاد ناگزیر است در آن فرو رود مطابقت داشته باشد. انتهای فوقانی لوله باید به ظرف بزرگی وصل شود که در ته آن سوراخی برای این منظور ایجاد شده است و به این ظرف یک یا چند مشک پُر از هوا وصل می کند تا روی آب شناور شود. هوایی که صیاد تنفس می کند از داخل لوله می گذرد. غواص به کمک این دستگاه قادر است تا زمانی که می خواهد زیر آب بماند.
منابع
مقاله علمی و آموزشی «ابوریحان بیرونی: پدر علم انسان شناسی و بنیانگذار مکانیک و نجوم تجربی»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد.