همه ی آنچه که از روغن موتور باید بدانید

روغن موتور چندین وظیفه را در موتور خودروهای سواری و موتورسیکلت ها انجام می دهد که دو مورد از وظایف اصلی آن عبارت است از:

1. روان کاری
2. تمیزکاری

بسته به نوع موتور از لحاظ قدرت و سرعت تولیدی و همچنین آلیاژهای به کار رفته در قطعاتی چون پیستون، سیلندر، سوپاپ و یا قطعات لاستیکی و خاص مانند کاسه نمد، واشرها، یاطاقان و… روغن موتوری مناسب می باشد که عملیات روان کاری و تمیزکاری را به نحو صحیح انجام دهد. این روغن موتور را کارخانه سازنده خودرو در دفترچه راهنمای خودرو تعیین می نماید.

با این حال، شما می توانید در ادامه اطلاعات کاملی از روغن موتور مناسب بدست آورید.

ساختار روغن موتور

روغن موتور بر 3 پایه ی اصلی ساخته می شود:

1. مینرال (پایه نفتی) ساخته شده با مواد هیدروکربنی؛
2. تمام سنتیک (پایه ارگانیک) ساخته شده از مواد طبیعی گیاهی؛
3. نیمه سنتیک (پایه نفتی – ارگانیک) ساخته شده با مجموع مواد هیدروکربن و گیاهی.

روغن های ساخته شده توسط برندهای گوناگون بر پایه یکی از موارد فوق تکیه می کنند که هر کدام از آنها دارای خواصی می باشند و از لحاظ قدرت جذب پذیری و سازگاری با قطعات موتور خودرو از سوی کارخانه سازنده برای استفاده تعیین می گردند.

همچنین ممکن است دو اصطلاح SAE و API توجه شما را روی ظرف روغن موتورها جلب کند:

SAE

مخفف Society of Automotive Engineers به معنای انجمن مهندسین خودرو می باشد که مشخص کننده واحد دانسیته یا گرانروی روغن موتور است. روی ظرف روغن موتور برای مثال نوشته شده ASE 10W40 که 10W نشان دهنده گرانروی روغن در سردترین دما (W مخفف Winter به معنای زمستان) می باشد. هر چقدر این عدد کمتر باشد قابلیت استفاده روغن در دماهای سرد افزایش خواهد یافت. عدد پایانی 40 نشان دهنده میزان گرانروی روغن در گرم ترین دمای محیط است. هر چقدر این عدد بیشتر باشد قابلیت استفاده از روغن در دماهای بالای محیط افزایش خواهد یافت.

SAEهای مختلف در روغن ها مشاهده می گردند مانند 5W30 یا 10W50 یا 20W50 و… که علاوه بر موارد فوق نشان دهنده Multi Grade بودن یا چهار فصل بودن روغن نیز می باشد.

API

مخفف American Petroleum Institute به معنای انستیتو مواد نفتی آمریکا می باشد که مشخص کننده نوع استفاده روغن موتور در خودروهای بنزینی یا دیزلی و همچنین مقاومت و کیفیت روغن در برابر اکسیداسیون، پوشش دهی بیشتر، محافظت در برابر رسوب گذاری روی قطعات، افزایش کارآیی روغن موتور در دمای پایین و میزان تاثیر آلایندگی روغن موتور بر محیط زیست است.

اگر به ظرف روغن بالا توجه کنید، گوشه ی پایین سمت راست آن نوشته شده است SM/CF که در آن:

• S مخفف Service قابل استفاده در خودروهای بنزینی است.
• C مخفف Commercial قابل استفاده در خودروهای دیزلی است.

حروفی که بعد از این دو حرف آمده اند، نشاندهنده سطح کیفی روغن می باشند که از A با سطح کیفی پایین شروع می گردد و هرچه به سمت حرف Z می رویم سطح کیفی روغن بهبود می یابد. بنابراین روغن با API SM/CF بدین معنی است که روغن موتور برای خودروهای بنزینی با سطح کیفی خوب و برای خودروهای دیزلی با سطح کیفی متوسط قابل استفاده می باشد.

شایان ذکر است استانداردهای دیگری جایگزین API آمریکا موجود هستند که ممکن است شما آنها را روی قوطی روغن موتور مشاهده نمایید مانند (ACE) استاندارد اروپا و یا (ILSAC) استاندارد آسیا. در هر صورت حتماً توجه داشته باشید که استانداردهای یاد شده باید روی قوطی روغن موتور مصرفی خودرو درج شده باشند.

میزان کارکرد روغن موتور

میزان کارکرد روغن موتور با توجه به کیلومتر کارکرد خودرو مشخص می گردد که این میزان با عددی روی قوطی های روغن موتور مشخص می شود. بطور مثال 5000، 6000، 10000 و… یک روغن موتور با استانداردهای مربوطه که عدد 5000 روی آن درج گردیده قابلیت کارکرد مناسب روغن موتور را به میزان 5000 کیلومتر گارانتی می نماید.

همچنین موارد دیگری در روغن موتور حائز اهمیت می باشند. به عنوان نمونه از آنها می توان به سه مورد زیر اشاره نمود:

1. حداقل دمای تبخیر روغن که نباید از 400 درجه سانتی گراد کمتر باشد. به عبارتی از 400F به بالا (F مخفف Flash Point)
2. میزان رسوب باقی مانده روغن موتور در اثر سوختن آن (Sulfated Ash)
3. مقاومت روغن در تغییر گرانروی آن در اثر نوسانات دمایی موتور VI (مخفف Viscosity Index)

زمان دقیق تعویض روغن موتور

عوامل موثر در مدت کارکرد روغن موتور عبارتند از:

1) شرایط کار دستگاه و موتور آن:

• سرعت خیلی زیاد خودرو (تخته گاز رانندگی کردن)
• رانندگی با بار زیاد و در سر بالایی ها و یدک کشیدن
• زیاد در جا کار کردن موتور (مثل ترافیک سنگین)
• بطور مستمر مسافت های کوتاه را طی کردن و خودرو را خاموش و روشن کردن به ویژه در سرما
• رانندگی در هوایی که خیلی مرطوب و یا خیلی گرد و غبار آلود باشد.

لذا در این شرایط توصیه می گردد روغن موتور زودتر تعویض گردد. با توجه به تجربیات موجود، رعایت این نکته برای طول عمر موتور توصیه می گردد.

2) کیفیت مکانیکی موتور به ویژه سیستم سوخت رسانی و انژکتورها و نیز وضعیت برق آن.
سرب موجود در بنزین که برای بهسوزی بهتر به بنزین اضافه می شد پس از ورود به روغن باعث اکسید شدن سریع تر روغن می گردید. در حال حاضر این ماده از بنزین موجود در کشور حذف گردیده است. بنزین با اکتان پایین نیز به دلیل عدم یک احتراق کامل باعث اضافه کردن دوده بیشتر به روغن می گردد. استفاده از بنزین های سوپر این مورد را تا حدی کاهش می دهد.

3) کیفیت روغن موتور و سوخت مصرفی
4) کیفیت فیلترهای هوا و روغن
5) نوع و مدل و سال ساخت موتور
6) مدت زمانی که روغن در کارتر می ماند.
7) کیلومتر کارکرد خودرو. (این زمان را باید در نوبت قبلی تعویض مشخص نمود.) به مثال و توضیح زیر توجه کنید:

همانطور که اشاره شد نوع روغن موتور هر خودرویی را شرکت سازنده در دفترچه راهنما و یا روی پلاک نصب شده زیر درب موتور که با خودرو به بازار ارائه می نماید، مشخص نموده است. برای پراید صبا تولید 1388 کارخانه سایپا مشخص نموده که باید روغن موتور بهران 8000 با مشخصه گرانروی SAE 20W50 برای آب و هوای معتدل استفاده گردد. بنابراین شما پس از ورود به تعویض روغنی، کیلومتر کارکرد خود را از روی صفحه کیلومتر می خوانید. از آنجا که داخل موتور باید یک روغن 8000 کیلومتری ریخته شود کیلومتر خوانده شده را که مثلاً 10500 کیلومتر می باشد با 8000 کیلومتر جمع می کنید که می شود 18500 کیلومتر.

به دو دلیل 1) در جا کار کردن خودرو بخصوص در شهرهای شلوغ و 2) کیفیت روغن در انتهای زمان کاری آن، بین 1000 تا 1500 کیلومتر از جمع بدست آمده کسر می کنیم که می شود 17000 کیلومتر و این عدد را در برگه سرویس یا در دفتری جداگانه یادداشت کنید (و یا با تعویض روغن موتور کیلومتر شمار را صفر کرده و 7000 یا 6500 کیلومتر برانید). معمولاً سرویس کاران در حال حاضر با ارائه کارت سرویس این عمل را انجام خواهند داد اما ممکن است ضریب ایمنی به مقدار 1000 تا 1500 کیلومتر را در نظر نگیرند که شما باید مد نظر داشته باشید. علاوه بر کیلومتر کارکرد مشخص شده تاریخ انقضاء روغن موتور داخل کارتر نیز اهمیت خواهد داشت. لذا از تاریخ تعویض روغن موتور 6 ماه فرصت خواهید داشت کیلومتر تعیین شده را سپری کنید. بنابراین در خط بعدی برگه سرویس تاریخ 6 ماه بعد را هم یادداشت کنید.

حالا با پراید یاد شده می توانید به مدت 6 ماه 7000 کیلومتر را بپیمایید و هر زمان که هر کدام از این دو مورد سر رسیدند باید روغن موتور تعویض گردد. در توضیح این مطلب می توان ذکر کرد که اگر شما روغن موتور را تعویض کردید و برای مثال با خودرو حتی 100 کیلومتر هم طی نکرده باشید و اما بیشتر از 6 ماه از تعویض روغن گذشته باشد، برای استفاده از خودرو مجدداً باید روغن موتور را عوض کنید و یا اگر در مدت 15 روز مسافت 7000 کیلومتر را پیموده اید و کیلومتر شمار عدد 17000 را نشان می دهد حتماً باید روغن موتور را تعویض نمایید.

چند نکته در مورد تعویض روغن موتور خودروها:

1. با هر بار تعویض روغن موتور فیلتر روغن موتور نیز باید تعویض گردد.
2. از مخلوط کردن روغن موتور برندهای مختلف حتی با مشخصات فنی یکسان خودداری نمایید. (مثال: مخلوط کردن روغن ایرانول SG 20W50 با بهران SG 20W50)
3. از تغییر برند روغن در دفعات مختلف تعویض روغن موتور خودداری نمایید. (مثال: در نوبت تعویض 10500 ایرانول و در نوبت تعویض 17000 کیلومتر توتال)
4. میزان حجم روغن لازمه برای هر خودرویی متفاوت می باشد و بسته به حجم، گشتاور تولیدی و نوع موتور تعیین می گردد. بنابراین از کم و یا بیش از حد ریختن روغن موتور خودداری نمایید. برای مثال حجم روغن موتور پراید با فیلتر 3.5 تا 4 لیتر و برای پژو 405 این میزان 4.5 تا 4.75 لیتر می باشد.
5. در صورت نیافتن روغن موتور پیشنهادی کارخانه سازنده خودرو و یا در صورت علم به اینکه روغن موجود ممکن است تقلبی باشد؛ راننده بسته به مشخصات فنی روغن و پیشنهاد سرویس کار مجرب و مورد اعتماد نزدیک ترین نوع روغن موتور را باید جایگزین قرار دهد. پایه ساختی روغن (مینرال – سنتیک – نیمه سنتیک)، مشخصه گرانروی روغن SAE و کیفیت ساختی روغن استاندارد API می تواند عوامل اصلی انتخاب شما باشند.
6. رنگ روغن موتور در موتور سالم هیچگاه ملاک برای تعویض روغن قرار نمی گیرد. بدین معنی که اگر در بازدید مشاهده گردید که رنگ روغن رو به سیاهی می رود اما از کیلومتر و زمان کار کردن روغن باقی است نمی توان نتیجه گرفت که روغن باید تعویض گردد. روغن مصرفی اگر در نیمه عمر کاری خود در موتور دارای رنگ روشن و براقی باشد، حتماً باید از موتورخارج گردد به این دلیل که روغن عملیات تمیزکاری و جذب دوده های ناشی از احتراق را به خوبی انجام نمی دهد. این موضوع ممکن است سه علت عمده داشته باشد: 1) تاریخ انقضاء روغن گذشته و 2) روغن تقلبی است و یا 3) روغن موتور با موتور خودرو همخوانی ندارد.
7. بازدید روغن موتور باید حتماً هر هفته یکبار انجام گردد. اگر حجم روغن موتور بعد از گذشت 4000 کیلومتر و یا بیشتر به مقدار حداکثر 0.5 لیتر کم شده باشد در اثر تبخیر روغن می باشد که با توجه به میزان فشار کاری موتور، جنس روغن و طراحی دمای کارکرد موتور تبخیر روغن در خودروهای مختلف نوسان خواهد داشت. این مطلب در خودروهای پژو به وضوح دیده می شود. شما باید کمبود روغن موتور را از همان نوع روغن (روغن فله ای استفاده نشود) داخل موتور جبران کنید. اما اگر در بازدیدهای هفتگی میزان سطح روغن به صورت متوالی در هفته های پشت سر هم کاهش یابد باید بدانید که موتور دارای نقصی است. معمولاً این نقص یا روغن ریزی است و یا روغن سوزی.
   ابتدا بررسی کنید آیا کف زمین زیر خودرو لکه های روغن دیده می شود یا نه، اگر دیده شد متوجه می شوید روغن موتور از قطعاتی چون پیچ کارتر، واشر کارتر، کارتر، کاسه نمدهای سر و یا ته میل لنگ و… نشتی دارد بنابراین باید به تعمیرگاه مجاز مراجعه نمایید. اما اگر روغن ریزی مشاهده نشد با وجود علائم زیر می توانید متوجه روغن سوزی در موتور وسیله نقلیه شوید. روغن سوزی بدین معنی است که روغن موتور به هر نحوی وارد محفظه احتراق یا محفظه بالا سر پیستون که جایگاه سوختن بنزین می باشد شده و همراه بنزین و هوا می سوزد.

علائم نشان دهنده روغن سوزی

1. کم کردن روغن موتور بطور متوالی.
2. خروج دود سفید (خاکستری) مایل به آبی از اگزوز (ممکن است در موتور خودرویی که میزان روغن سوزی کم باشد و یا تازه به روغن سوزی افتاده باشد در دور آرام قابل رویت نباشد بنابراین باید به خودرو گاز بدهیم و دور موتور را بالا ببریم.)
3. چربی دوده های دهانه اگزوز.
4. بوی روغن سوخته از گازهای خروجی اگزوز.

اگر شما این چهار عامل را در خودرو تشخیص داده و شناسایی کردید، مطمئن باشید موتور خودرو روغن سوزی داشته و باید به تعمیرگاه مجاز مراجعه نمایید.

تعویض نکردن به موقع روغن و یا توجه نداشتن به هر کدام از موارد یاد شده فوق موجب:

1. کاهش عمر قطعات موتور
2. کاهش راندمان کاری موتور
3. افزایش مصرف سوخت
4. افزایش آلایندگی موتور
5. روغن سوزی در موتور
6. احتراق ناقص و… می گردد.

بازدید روغن موتور

بطور عمومی بین تمامی خودروهای سواری موجود بازدید روغن موتور باید حداقل هفته ای یک مرتبه توسط راننده انجام گیرد. برای بازدید روغن موتور دو نکته حائز اهمیت می باشد:

1. موتور خودرو خاموش و سرد باشد.
2. خودرو روی سطح صاف قرار گرفته باشد.

برای بازدید روغن موتور بعد از ایجاد نمودن شرایط فوق میله کارتر یا گیج روغن را از بلوک سیلندر (منتج به کارتر) بیرون بکشید.

در دفعه اول سر میله را با دستمال پاک می کنید. این کار بدین خاطر انجام می گیرد که اگر در اثر کار کردن اویل پمپ و یا تکان خوردن و گرم بودن روغن در هنگام روشن بودن موتور مقداری روغن به روی میله پاشیده شده باشد، سطح روغن از مقدار واقعی آن بیشتر به نظر خواهد آمد. سپس میله را در جایگاه خود قرار داده دوباره میله را بیرون می کشید. حال شما می توانید 3 مورد را از روی روغن موجود بر میله بررسی کنید:

1. میزان روغن موتور
2. رنگ روغن موتور
3. چسبندگی روغن موتور

1) مهم ترین مورد، میزان روغن موتور می باشد. سطح روغن باید بین دو شاخص کمترین و بیشترین روی میله باشد که شاخص کمترین با حروف E یا L و یا ADD و شاخص بیشترین با حروف F یا H نشان داده می شود. البته در تعدادی از انواع خودروها این حروف به چشم نمی خورند. در این حالت برجسته ترین شاخص به سمت انتهای میله کمترین و برجسته ترین شاخص به سمت دسته میله بیشترین میزان روغن موتور را نشان خواهند داد. فاصله بین دو شاخص معمولاً در خودروهای سواری سبک مقدار تلرانس یک لیتر روغن را مشخص می کند. در حالت مطلوب میزان روغن موتور بهتر است از وسط دو شاخص به سمت شاخص بیشترین میل کند.

کمتر و بیشتر بودن روغن موتور از شاخص های کمترین و بیشترین باعث ایجاد نقص فنی در موتور می گردد. در اثر کمبود روغن موتور یاطاقان ها آسیب خواهند دید و در اثر بیشتر بودن روغن موتور از حد معمول اولین قطعاتی که آسیب می بینند شمع ها هستند.

2) رنگ روغن موتور چسبیده روی میله کارتر (گیج) نباید شفاف باشد. همانطور که قبلاً گفته شد روغن موتور در کنار وظایف فرعی خود دارای دو وظیفه اصلی روان کاری و تمیزکاری است. در اثر تمیزکاری روغن موتور از جداره سیلندر و بدنه پیستون و ذرات حاصله از احتراق بنزین چسبیده روی قطعات مختلف موتور، رنگ روغن موتور باید به مرور زمان از شفافیت اولیه افتاده و کم کم رو به تیرگی رود. بنابراین رنگ روغن های مختلف مصرفی در موتور از جمله رنگ های عسلی، طلایی و… پس از چند هفته از تعویض باید کم کم شفافیت خود را از دست بدهند.

نکته: اگر رنگ روغن در هفته های بازدید همچنان شفاف بود و یا رنگ روغن شیری رنگ و یا هر رنگ دیگری غیر از رنگ های نزدیک به رنگ پایه روغن را نشان داد باید به تعمیرگاه مجاز مراجعه نمایید و حتی الامکان موتور را روشن نکنید.

3) چسبندگی روغن موتور برای خودروهایی که از روغن های پایه نفتی استفاده می کنند بطور تقریبی باید بین آب و عسل باشد. بدین شکل شما می توانید چسبندگی یا غلظت روغن موتور را بررسی کنید که یک قطره از روغن را بین دو انگشت خود قرار داده سپس دو انگشت را روی هم مالش دهید. مولکول های روغن موتور باید حس لغزندگی را بین دو انگشت شما ایجاد کنند.

شما می توانید با افزایش اطلاعات خود کمتر به تعمیرگاه بروید و در شرایط اضطراری، آگاهانه در مقابل مکانیک بایستید.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «همه ی آنچه که از روغن موتور باید بدانید»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش میدانی، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا کتاب خودآموز فنی خودرو، نوشته ی محمد مهدی پویا گهر از انتشارات نظری، منتشر شده در آذر 1394 با شابک 9-310-289-600-978 به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.