آلنوش طریان: مادر ستاره شناسی نوین و اولین استاد زن فیزیک ایران

زنده یاد خانم دکتر آلنوش طریان از اساتید دانشگاه تهران و از پیشگامان آموزش فیزیک ستاره ها در ایران بوده اند. این استاد گرانقدر اگرچه هرگز ازدواج نکرد و صاحب فرزند نشد اما از او به عنوان مادر ستاره شناسی نوین ایران یاد می شود. وی تمام دانشجویانش را فرزندان خود می دانست؛ فرزندان موفقی که بسیاری از آنها اکنون از اساتید برجسته رشته فیزیک هستند.

در این مقاله شما می توانید با زندگی استاد آلنوش طریان آشنا شوید.

رشته نجوم، اخترفیزیک و کیهان شناسی همیشه جایگاه ویژه ای بین علاقه مندان به فضا داشته است. اولین رصدخانه در حدود سال 825 م. در بغداد بنا شد. نخستین رصدخانه ها شامل سُدس (از اولین ابزارهای ستاره شناسی پیش از اختراع تلسکوپ که برای اندازه گیری ارتفاع ستاره ها یا سیاره ها بکار می رفت) و دیگر ابزارهای ستاره شناسی بودند. با احداث رصدخانه مراغه در استان آذربایجان شرقی زیر نظر خواجه نصیرالدین طوسی در حدود سال 1261 م. پیشرفت رصدخانه ها به اوج خود رسید.

اولین مباحث نورشناسی (اپتیک) و مباحث تئوری ساخت عدسی و تلسکوپ در کتاب المناظر و توسط دانشمند بزرگ اسلامی ابن هیثم مطرح شده است. با پیشرفت علم اپتیک و ساخته شدن عدسی های ساده در اواخر قرن 15 تلاش ها برای اختراع اولین تلسکوپ ها آغاز شده بود. زاخاریاس یانسن، یاکوب متیوس و همچنین هانس لیپرشی (عینک ساز و فیزیکدان هلندی) از پیشگامان اختراع تلسکوپ بوده اند.

گالیله اصلاحاتی روی طرح اولیه انجام داد و با ساخت تلسکوپ خود آن را برای رصد اجرام آسمانی بکار برد. با پیشرفت علم و فناوری و اختراع تلسکوپ، دوره نوین ستاره شناسی آغاز شد.

زندگینامه آلنوش طریان

آلنوش طریان در سال 1299 در خانواده ای اهل فرهنگ و هنر در تهران چشم به جهان گشود. خانواده پدری اش از ارامنه ای هستند که از ارمنستان به جلفای اصفهان آمده بودند. پدرش آرتو طریان، دانش آموخته رشته نمایش از مسکو و مادرش وارتو طریان (متولد تهران) تحصیلکرده رشته ادبیات در کشور سوئیس بود. پدرش قسمت هایی از شاهنامه را به زبان ارمنی بازگردانی کرده بود و مادرش اشعار فارسی را دکلمه می کرد و در دارالمعلمین تهران، زبان و ادبیات فرانسه تدریس می کرد. چهار جلد کتاب از آرتو طریان به یادگار مانده است و یکی از کتاب های او در شهر ونیز به چاپ رسیده است.

این زوج هنرمند سابقه ای 25 ساله در عرصه نمایش داشتند. با توجه به پیشینه فرهنگی خانواده و علاقه خانم طریان به نویسندگی، پدر و مادرش او را تشویق به تحصیل در رشته ادبیات کردند اما ایشان تصمیم گرفت در رشته فیزیک تحصیل کند. خانم دکتر طریان، فارغ التحصیل مقطع کارشناسی رشته فیزیک دانشگاه تهران در سال 1326، پس از پایان تحصیلاتش در مقطع کارشناسی، در آزمایشگاه فیزیک دانشکده علوم دانشگاه تهران، به عنوان دستیار دکتر محمودیان مشغول به کار شد.

بذر علم و عشقی که معلم در دل او کاشت

او در مورد اینکه چرا رشته فیزیک را انتخاب کرده است، گفت: «وقتی شما درسی را با معلم خوب شروع می کنید، مجذوب آن می شوید. من هم مجذوب فیزیک شدم چون معلمان خوبی در این درس داشتم.» وی همچنین از دانشجویان دکتر حسابی بوده است. پس از سال ها خدمت و پژوهش در آزمایشگاه فیزیک، در سال 1328 به تشویق پدرش و با هزینه شخصی راهی دانشگاه سوربن فرانسه شد تا در رشته فیزیک به ادامه تحصیل بپردازد.

در فرانسه، برای مدتی همکار ایرن کوری، دختر ماری کوری بوده است. وی از این همکاری و آشنایی با نیکی و افتخار یاد می کند. 18 خرداد 1336 موفق شد در مقطع دکتری فارغ التحصیل شود.

وی به زبان های فارسی، ارمنی و فرانسوی مسلط و به زبان های ترکی و انگلیسی نیز آشنا بود. او پیشنهاد کرسی استادی دانشگاه سوربن فرانسه را رد کرد تا به ایران برگردد و به کشورش خدمت کند. پس از بازگشت به ایران ایشان با درجه دانشیاری در دانشگاه تهران مشغول به تدریس و پژوهش شد. در سال 1338 بورسیه ای در زمینه مطالعه رصدخانه خورشیدی در اختیار دانشگاه تهران از سوی دولت آلمان غربی قرار گرفت؛ و دکتر طریان برای این مطالعه انتخاب شد.

وی در سال 1343 به مقام استادی دست پیدا کرد و به عنوان اولین استاد زن فیزیک ایران شناخته شد. در سال 1348 به ریاست گروه تحقیقات فیزیک خورشیدی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران منصوب شد و در اولین رصدخانه خورشیدی کشور، که خود در تاسیس آن نقش بسزایی داشته است مشغول به کار شد. به منظور جذب وی از سوی کشور آلمان، تلسکوپ زایس به این رصدخانه اهدا شده بود. او همچنین پایه گذار نخستین تلسکوپ خورشیدی در ایران بوده است.

وی در مورد تدریس فیزیک ستارگان می گوید: «پیش از آنکه فیزیک ستارگان را در دانشگاه تدریس کنم، این درس وارد دانشگاه های ایران نشده بود و تنها علوم نجوم تدریس می شد. آن هم نه در رشته فیزیک، بلکه ریاضی. زمانی که از من برای تدریس در دانشگاه دعوت کردند از آنجا که دستیار دکتر روشن بودم، در ابتدا شروع به تدریس ترمودینامیک کردم اما پس از مدتی قرار بر این شد که برای اولین بار در ایران و به صورت مستقل درس فیزیک ستاره ها را برای دانشجویان رشته فیزیک تدریس کنم.»

دکتر طریان در 30 مرداد 1389 کتابخانه شخصی خود را (شامل 116 جلد کتاب، 902 شماره نشریه، یک جلد کتاب چاپ سنگی و 162 منبع غیر نوشتاری کتابخانه ای) به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اهدا کرد و همچنین منزل خود را در جلفای نو اصفهان وقف دانشجویان کرد تا دانشجویان از این مکان به عنوان خوابگاه استفاده کنند.

دکتر طریان پس از وقف خانه اش از آنجایی که فرزند و بستگانی نداشت، سال های پایانی عمر خود را در آسایشگاه سالمندان توحید گذراند و پس از 32 سال خدمت صادقانه در اسفند ماه 1389 چشم از جهان فرو بست.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «آلنوش طریان: مادر ستاره شناسی نوین و اولین استاد زن فیزیک ایران»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا گزارش مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.