چرا برخی یوزها راه راه هستند؟
یوزها سریع ترین پستاندار خشکی هستند که متاسفانه از محدوده وسیعی از قلمرو تاریخی شان ناپدید شده اند. یوزها در گذشته پراکندگی وسیعی از آفریقا تا عربستان و هندوستان داشته اند اما امروزه جمیعت شان به شدت کاهش پیدا کرده حتی در نواحی شمالی قاره آفریقا هم جمعیت های مختلف کاملاً از بین رفته اند. در آفریقا، یوزها تنها در 10 درصد قلمرو تاریخی شان باقی مانده اند. در مقابل یوز آسیایی، بیش از 30 سال است که تنها در ایران یافت می شود.
در دهه 80 هجری شمسی، اطلاعات از وضعیت یوزهای آسیایی چه از نظر رفتاری و چه از نظر نحوه پراکنش در زیستگاه ها کاملاً محدود و پراکنده بود. آنچه از یوزهای آسیایی گفته می شد، تنها منوط به خویشاوندان نزدیک آنها در آفریقا بود. اما مطالعات نشان می دهد که زیرگونه موسوم به یوز آسیایی (Acinonyx Jubatus Venaticus) از بسیاری جهات نه تنها از نظر رفتاری بلکه حتی از نظر ظاهری هم تفاوت های ملموسی با یوز آفریقایی دارد.
یوزهای آسیایی نسبت به آفریقایی ها، کوچکتر و رنگ پریده تر هستند. یوزهای آسیایی میزان خز (Far) خیلی بیشتری روی بدن دارند که بخش اعظم آن در ناحیه پشت گردن و شکم دیده می شود. سر یوز آسیایی کوچکتر و گردن آن نیز بلندتر است. حتی تفاوت رنگ چشم آنها نیز مشخص است. در کل یوز آسیایی بیشتر شبیه گربه است در حالی که یوز آفریقایی از جهاتی به پلنگ شباهت دارد.
تفاوت یوز با پلنگ این است که سطح بدن یوز پوشیده از خال های گرد، سیاه و توپُر است در حالی که اکثر خال های پلنگ درشت و توخالی هستند.
دو محقق به نام های کراوسمن (Krausman) و مورالس (Morales) در سال 2005 میلادی، اعلام کردند که یوزها شامل 5 زیر گونه هستند:
- یوزهای شمال غربی آفریقا (A. j. hecki)
- یوزهای شرق آفریقا (A. j. fearsoni)
- یوزهای آفریقای جنوبی (A. j. jubatus)
- یوزهای شمال شرقی آفریقا (A. j. soemmerringi)
- یوزهای شمال آفریقا تا هندوستان مرکزی (A. j. venaticus)
این در حالی بود که در سال 1996 میلادی، دو محقق دیگر به نام های نوول (Nowell) و جکسون (Jackson) زیرگونه موسوم به Acinonyx Jubatus Venaticus را زیرگونه ای عنوان کرده بودند که تنها در ایران باقی مانده است. کراوسمن و مورالس در یک بازنگری جدید که در سال 2005 انجام شد، یوزهای شمال صحرای آفریقا را هم جزو زیرگونه venaticus به حساب آوردند.
از این تقسیمات که بگذریم، به یک یوز متفاوت دیگر می رسیم؛ یوزهای راه راه. واقعیت این است که برخی از یوزهای آفریقایی الگویی برخلاف سایر خویشاوندان خود دارند. خال های بدن این یوزها سیاه بزرگ و در برخی قسمت ها به هم چسبیده است. جالب اینجا است که نه تنها خال های این یوزها از یوزهای عادی درشت تر است بلکه در ناحیه پشت این یوزها هم الگوهای نواری نادری به چشم می خورد که جایگزین خال ها شده است. این یوز متفاوت، در اصل یوز پادشاه (King Cheetah) نام دارد. اما چرا این یوزها ظاهری متفاوت با سایرین دارند؟ آیا آنها زیرگونه ای جدید هستند؟
منشاء یک تغییر ظاهری به ظاهر ساده
مطالعات نشان می دهد که موتاسیون یا جهش ژنتیکی در یک ژن بخصوص عامل تغییر شکل الگوهای خال روی بدن یوزهای پادشاه است. علاوه بر یوز، گربه های خانگی هم دستخوش همین جهش ژنتیکی می شوند و الگوی خال های روی بدن شان تغییر می کند. اما این جهش ژنتیکی به چه علت اتفاق می افتد؟
دانشمندان می گویند موتاسیون در ژن آنزیم تراغشایی آمینوپپتید کیو (Transmembrane aminopeptidase Q) یا اصطلاحاً تاکپپ (Taqpep) عامل اصلی این تغییر است. ژن جهش یافته مذکور، این توانایی را دارد که خال های روی بدن را به یکدیگر متصل سازد و به همین دلیل است که یوزهای پادشاه که دستخوش جهش ژنتیکی شده اند، از نظر شکل ظاهری کاملاً با یوزهای معمولی تفاوت دارند. ژن تاکپپ نرمال باعث می شود که سطح بدن یوز از خال های سیاه، گرد و توپر پوشیده شود در حالی که جهش ژنتیکی باعث می شود که الگوی نواری خیلی نادری جای خال ها را بگیرد. خال های روی بدن یوزهای موتاسیون یافته خیلی درشت تر از یوزهای معمولی است و همانطور که پیشتر هم اشاره شد، در ناحیه پشت حیوان یعنی قسمت ستون فقرات این خال ها به صورت نواری سیاه و کاملاً قابل تشخیص به چشم می آیند.
یوزهای پادشاه از نظر شکل فیزیکی بدن دقیقاً به یوزهای معمولی شبیه هستند. هر دوی آنها بدنی کشیده، بلند و لاغر دارند. یوزهای پادشاه مانند سایرین با صداهای جیر جیر مانند بلند و بم با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند و ضمناً بوسیله ادرار یا بزاق هم قلمرو خودشان را مشخص می کنند.
ساختار اجتماعی یوزهای پادشاه ظاهراً شبیه یوزهای معمولی است. یوزهای ماده اغلب زندگی انفرادی دارند مگر زمانی که توله هایشان را بزرگ می کنند. در این زمان است که یوزهای ماده در مجاورت یکدیگر باقی می مانند و در غیر این صورت در فصل خاص جفت گیری به یوزهای دیگر نزدیک می شوند. یوزهای نر پادشاه هم مثل سایرین اغلب ائتلاف تشکیل می دهند به این صورت که 2 تا 3 یوز نر برای دفاع از قلمرو کنار هم زیست می کنند. این ائتلاف کوچک معمولاً بین یوزهای برادر شکل می گیرد. یوزهایی که در یک ائتلاف برادرانه از قلمرو دفاع می کنند، نسبت به یکدیگر حس تهاجمی و قلمروطلبی ندارند در حالی که در مقابل یوزهای نر دیگر را که به قلمروشان نزدیک می شوند با برخوردی تند از قلمروشان می رانند.
یوزها و انواع بیماری ها
در طی سال های گذشته تاثیرات ناشی از بیماری های واگیردار هم روی گونه های در معرض خطر به خوبی شناخته شده است. بررسی ها نشان داده که یوزها نسبت به چند بیماری خاص گربه سانان به شدت حساس هستند. این احتمال وجود دارد که یوزها در واقع به دلیل عدم تجانس در میان جمعیت، نسبت به این نوع بیماری ها آسیب پذیرتر و حساس تر باشند.
از سوی دیگر مشخص شده که یکسری بیماری های غیر متعارف در میان جمعیت های در اسارت یوزها در کل دنیا غالب هستند، در حالی که این بیماری ها در سایر گونه ها نادر هستند. این مسئله یکی از دلایلی است که باعث شده نگهداری از جمعیت های در اسارت یوز چندان مورد تایید نباشد. باید در نظر داشت که منشاء و دلیل این بیماری ها هنوز بطور دقیق مشخص نشده است اما ویژگی و خصلت این بیماری ها نشان می دهد که ظاهراً عامل استرس یکی از فاکتورهای مهمی است که منجر به بروز این بیماری ها شده است.
محققان بر این باور هستند که استعداد ژنتیکی و رژیم غذایی هم می توانند جزو عوامل تاثیرگذار باشند. تصور بر این است که این نوع بیماری ها در گذشته جمعیت های وحشی را تهدید نمی کرده اند اما اکنون این نگرانی جدی وجود دارد این بیماری ها در یوزهایی که به اسارت در می آیند یا یوزهایی که از یک زیستگاه به زیستگاه دیگر منتقل می شوند، بیشتر از سایرین نمودار شوند. یک نگرانی دیگر هم در همین زمینه وجود دارد: ممکن است که این نوع فعالیت ها در اصل باعث انتقال بیماری یا حتی ابتلای یوزها به انواع عفونت ها باشند.
از جمله بیماری هایی که احتمال وقوع آنها در یوزها بیشتر است، می توان به تصلب رگ های خونی کوچک (Glomerulosclerosis)، آمیلوئیدوز یا یک گروه از بیماری ها که در آن پروتئین های غیر عادی در بافت ها ساخته می شود (Amyloidosis)، ابتلا به هلیکوباکترها (Helicobacter) یا باکتری های مولد مشکلات گوارشی، ورم معده (Gastritis)، انسداد رگ های کبدی (veno-occlusive disease of the liver) تحلیل رفتن سق بالایی دهان یعنی درست جایی که دندان های آسیاب به غشای مخاطی سق نفوذ می کند (focal palatine erosion) اشاره کرد.
گاستریت لنفاوی (Lymphoplasmacytic Gastritis)، گلومرولوسکلروسیس یا تصلب رگ ها هم از جمله بیماری هایی هستند که یوزهای در اسارت اکثراً به شکل نامتعارفی به آنها مبتلا می شوند. یکسری بیماری های مربوط به عصب شناسی نظیر لوکوانسفالوپاتی (Leukoencephalopathy) و فلج پیشرفته پشت دست یا پا (Progressive hind limb paralysis) در یوزهای بالغ، ناتوانی حاد و مزمن تکان دادن پشت دست و پا (Acute hind limb ataxia) در توله یوزها و انسفالوپاتی های اسفنجی شکل (spongiform encephalopathy) که در آنها بافت مغز ابتدا به شکل حفره (اسفنجی شکل) تحلیل می رود و سپس منجر به مرگ می شود هم از بیماری هایی هستند که یوزها به میزان کمتری به آنها مبتلا می شوند.
واقعیت این است که این قبیل مسائل کمتر در مورد یوزهای آسیایی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند در حالی که ضعیف بودن اسپرم یوزپلنگ های نر، کاهش اندازه دندان نیش، حساسیت به برخی از بیماری های خاص، ناهنجاری موسوم به پیچ خوردگی نامتعارف بخش انتهایی دم همه از جمله تاثیرات ناشی از تنوع ژنتیکی پایین در جمعیت یوزپلنگ های دنیا است.
در سال 2016 میلادی، مقاله ای به سرپرستی خانم سارا دورانت (Sarah Durant) و همکاران وی نوشته شد که در این مقاله به کاهش جمعیت یوزها و تاثیرات آن بر حفاظت اشاره شده است. در این مقاله آمده: «تجزیه و تحلیل ها نشان می دهد که کاهش جمعیت کل زیرگونه های یوز در محدوده پراکنش شان چشمگیر است. اغلب یوزها را می توان در خارج از مناطق حفاظت شده سراغ گرفت و این مناطق دقیقاً جاهایی هستند که در آنها تهدیدات گوناگونی نیز وجود دارد. مدل های شبیه سازی نشان می دهند در جاهایی که نرخ رشد جمعیت یوزها در خارج از مناطق حفاظت شده به نوعی تحت فشار قرار گرفته، خطر انقراض نیز در آن مناطق بطور چشمگیری افزایش یافته است. واقعیت این است که بقای یوزها متکی بر حفاظت است و گونه هایی مانند یوز که به شدت وابسته به حفاظت هستند نه تنها در مناطق حفاظت شده بلکه حتی خارج از این مناطق حفاظت شده نیز باید تحت کنترل باشند. از این رو بدیهی است که اگر تضمین بقای یوزها هدف است، باید رویکرد جامع نگری هم وجود داشته باشد که در آن هرچه بیشتر از مشارکت جوامع محلی استفاده شود.»
تاثیر جهش ژنتیکی بر سلامت یوزها
دانشمندان معتقدند که پروتئین تاک پپ در طول فرآیند تکامل حیاتی گربه سانان، الگوهای اولیه را در روی بدن آنها ایجاد می کند. سپس پروتئینی به نام اندوتلین (Endothelin 33) ظاهر می شود که مسئول رنگ دادن به خط و خال ها است. از آنجا که الگوی خط و خال گربه ها پیش از زمان تولدشان شکل می گیرد در نتیجه این الگو و طرح در طول مراحل رشد به هیچ وجه تغییر نمی کند. به هر صورت دانشمندان به شدت نگران عواقب چنین جهش های ژنتیکی در گونه های نادری چون یوزها هستند. یکی از عواقب جهش های ژنتیکی، تاثیر بر نحوه استتار حیوان است که می تواند حیات این موجودات را به خطر بیندازد.
تحقیقات روی ژن های جهش یافته
محققان دانشگاه استنفورد در سال 2012 میلادی متوجه شدند که جهش در تنها یک ژن یوزهای آفریقایی باعث می شود که الگوی موهای زبر و نسبتاً زبر آنها تغییر کند. این جهش ژنتیکی تاکنون در یوزهای آفریقایی دیده شده و در یوزهای آسیایی چنین موردی مشاهده یا ثبت نشده است. خال های روی بدن یوزها منحصر به فرد و وسیله ای برای شناسایی افراد مختلف در میان آنها است. توله های یوز در زمان تولد کاملاً سیاه رنگ هستند اما دسته هایی از خزهای نقره ای و خاکستری هم روی پشت آنها دیده می شود که این امر در اصل برای استتار آنها در محیط های طبیعی و بین علفزارها است. توله یوزها این پوشش خاص را از سه ماهگی به بعد از دست می دهند و خال های منحصر به فرد آرام آرام نمودار می شوند.
در سال 2016 میلادی، دانشمندان مرکز تحقیقات ژنوم بیوانفورماتیک دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ روسیه، بعد از بررسی توالی ژنتیکی یک یوز آفریقایی به نام چوباکا (Chewbaaka) موفق شدند که 11 ژن را کشف کنند که در طول نسل های مختلف در یوزها جهش یافته و توانسته اند قدرتی بی نظیر برای دویدن در اختیار این گربه سان با ارزش بگذارند. دانشمندان معتقدند که بررسی ژنوم به آنها دید بهتری نسبت به تاریخچه و نحوه سازگاری یوزها می دهد.
منابع
مقاله علمی و آموزشی «چرا برخی یوزها راه راه هستند؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا مقاله فرناز حیدری در مجله دانستنیها، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.
