خواجه نصیر طوسی: فیلسوف، ریاضیدان و منجم

در میان دانشمندان بزرگ ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی یکی از چهره های شاخص و برجسته است. او از چند لحاظ در تاریخ ایران نقش موثری داشته است. طوسی هنگام تسلط مغول ها بر ایران، توانست به عنوان وزیر هلاکو نقشی تعیین کننده در جهت حفظ و انتقال میراث علمی و فرهنگی عصر طلایی تمدن ایرانی اسلامی به نسل های بعد ایفا کند. ساخت رصدخانه مراغه، تاسیس کتابخانه و حمایت از دانشمندان عصر خود، خدمات علمی و فرهنگی بزرگی بود که او به انجام رساند. از طرف دیگر خود حکیم و دانشمندی چند بعدی و جامع الاطراف بود. آثار او در زمینه نجوم، ریاضیات، فلسفه، منطق، کلام و اخلاق همواره جزء کتاب های درسی مراکز علمی بوده است. خواجه نصیر را به همراه ابوریحان بیرونی به عنوان اولین فردی می شناسند که مثلثات را به عنوان یک علم مستقل معرفی کرد.

در این مقاله شما می توانید با دستاوردهای خواجه نصیرالدین طوسی آشنا شوید.

ابوجعفر محمد بن حسن الطوسی ملقب به نصیرالدین و معروف به محقق طوسی یا خواجه طوسی یا خواجه نصیر که القاب استاد بشر، عقل حادی عشر و معلم ثالث را نیز به او داده اند، در پنجم اسفند سال 579 هجری شمسی در شهر طوس در نزدیکی مشهد به دنیا آمد و در یازدهم تیر ماه 653 شمسی در بغداد درگذشت.

پدرش محمد بن الحسن از فقها و محدثین طوس بوده و خواجه قرآن، علوم مذهبی، منطق، هندسه، نجوم و ریاضیات را پیش وی فرا گرفت. سپس در جوانی برای تکمیل تحصیلات به نیشابور که در آن عصر یکی از شهرهای بزرگ خراسان و یکی از مراکز مهم علمی در ممالک اسلامی محسوب می شد، عزیمت کرد.

پس از چند سال سرآمد علوم زمانه شد و با حمله مغول به نیشابور، به دعوت محتشم فاضل و عالم دوست قهستان در قلعه های اسماعیلیه در خراسان که از غارت مغول در امان مانده بود، به آنجا رفت و مورد تکریم و احترام قرار گرفت. در همین اقامت طولانی در قهستان بسیاری از آثار خود؛ از جمله اخلاق ناصری، رساله معینیه در علم هیئت و شرح فارسی آن، اساس الاقتباس و چند کتاب دیگر را تالیف و ترجمه کرد. سپس به دعوت علاءالدین محمد، پادشاه اسماعیلیه، به قلعه الموت رفت. پس از تسلط هلاکوی مغول بر اسماعیلیه، خواجه نصیر به سبب مقام علمی و وجهه سیاسی اجتماعی خود به عنوان مشاور و وزیر هلاکو برگزیده شد.

آثار طوسی و تاثیرات آن

خواجه نصیر کتاب های زیادی را تالیف، تصنیف، تحریر، ترجمه و شرح کرده است. با اینکه وی در دورانی بسیار پُر آشوب می زیست، اما این تحولات و فراز و نشیب های زندگی او هرگز باعث وقفه در کار علمی و فلسفی اش نشده است. با توجه به شرایط بی سامان آن دوران که خطر نابودی میراث فرهنگی و علمی ایرانی و اسلامی را به همراه داشت، یکی از اهداف خواجه نصیر، جمع آوری و تنقیح و تهذیب مجموعه معارفی بود که از گذشتگان بازمانده بود، تا بتواند آنها را به صورتی که در کار تدریس قابل استفاده باشد، به آیندگان بسپارد. در زمینه آثار علمی به نظر می رسد که طوسی، گردآوری و شرح و تنقیح را بر نوشتن رساله ها و آثار جدید و نو ترجیح می داده است و از این لحاظ بیشتر درصدد شرح و تفسیر آثار علمی موجود بوده است. آثار علمی طوسی دارای چند ویژگی است؛ اول اینکه آثار علمی او، دایره المعارف علم دوران او است. دوم، ترکیب این دایره المعارف طوری است که هم نماینده تصور خواجه از علم و حدود معرفت شخص او است و هم تصور حاکم از علم در زمان او را نشان می دهد، و سوم اینکه آثار خواجه نصیر به نوبه خود موجب ظهور تلقی ای از علم شده که تا زمان ورود علم جدید به ایران، در حوزه های سنتی مدت ها پس از آن رایج بوده است.

در تاثیر آثار خواجه نصیر طوسی در تاریخ علم پس از خود در جهان اسلام و به ویژه در ایران، همانطور که یکی از مورخان علم (دکتر حسین معصومی همدانی) اشاره کرده؛ «درست است که در مجموع آثار علمی او (با چند استثناء) کار بدیع علمی کمتر وجود دارد و درست است که این آثار نماینده علم اسلامی در شکوفاترین صورت آن نیستند، اما این آثار به هیچ وجه آثار پیش پا افتاده ای هم نیستند. گذشته از این، تاثیر خواجه طوسی بیش از آنکه به دلیل ارزش علمی محض آثار او باشد، به سبب نقش اجتماعی ای است که این آثار ایفا کرده اند و این با شخصیت خواجه ارتباط دارد. شاید مهم ترین نقش آثار خواجه این باشد که با نهادینه کردن این علوم، آنها را در دورانی که جامعه بطورکلی رو به انحطاط نهاده بود، از نابودی نجات داد.»

تاسیس رصدخانه مراغه

رصدخانه مراغه به ابتکار و پیشنهاد خواجه نصیر و جلب موافقت هلاکوخان روی پشته ای بلند در شمال شهر مراغه احداث و با بهترین آلات رصدی آن روزگار تجهیز شد؛ بطوریکه تا 300 سال بعد نیز نه در شرق و نه در غرب، هیچ رصدخانه ای از لحاظ امکانات رصدی به پای آن نرسید. منجمان و ریاضیدانان بزرگی برای تحقیق در رصدخانه دعوت شدند. از جمله این دانشمندان که تحت سرپرستی خواجه نصیر به فعالیت می پرداختند، می توان به قطب الدین شیرازی، محی الدین مغربی، نجم آباد دبیران قزوینی و اثیرالدین ابهری اشاره کرد. ماموریت اصلی رصدخانه مراغه از دیدگاه هلاکوخان تنظیم یک زیج بود.

این زیج که امروزه به «زیج ایلخانی» معروف است، پس از حدود 12 سال مطالعه پیگیر خواجه نصیر و همکارانش در رصدخانه مراغه تنظیم شد.

رصدخانه مراغه به صورت یکی از مراکز علمی و فرهنگ معروف زمان خود درآمد؛ بطوریکه از هر سو دانش پژوهان و دانشمندان برای آموزش و پژوهش به آنجا روی می آوردند. علاوه بر رصدخانه، خواجه نصیر کتابخانه بزرگی را تاسیس کرد که به فرمان هلاکو کتاب های نفیس فراوانی که از بغداد، دمشق، موصل و خراسان غارت شده بود و برای محققان رصدخانه ضروری بود، به آن کتابخانه منتقل شد. تعداد کتاب های این کتابخانه به 400 هزار جلد می رسیده است.

ترویج زبان علمی فارسی

زبان علم در دوران شکوفایی علوم در تمدن اسلامی تقریباً بطور انحصاری عربی بود. خواجه نصیر از دانشمندان ایرانی است که هم به عربی و هم به فارسی می نوشته است. در میان آثار علمی او اثری چون اساس الاقتباس هست که یکی از مهم ترین و مفصل ترین متون منطق به زبان فارسی است. در زمینه نجوم نیز، زیج ایلخانی او که یکی از مهم ترین زیج های دوران اسلامی است، به فارسی نوشته شده است. از این رو، برخی از آثار علمی خواجه نصیر اولین نمونه های بکارگیری زبان فارسی در حوزه ای به شمار می آیند که قبل از آن در انحصار زبان عربی بوده است.

ریاضیات خواجه نصیر

در انبوه آثار طوسی، غلبه با آثار ریاضی است که عمدتاً شامل تحریرهای او از آثار ریاضی است. در ریاضیات نیز غلبه با آثار هندسی است. در بحث اصل توازی در هندسه اقلیدسی، خواجه نصیر آثار خیام را در این زمینه در رساله تحریر اقلیدس و رساله الشافیه تحریر کرده و با انتشار آن به یونانی در اروپا، در اواخر قرن شانزدهم روی ریاضیدانانی مانند ساکری موثر بوده و از طریق مبحثی که امروزه به چهار ضلعی خیام – ساکری معروف است، زمینه های کشف هندسه های نااقلیدسی در قرن هفدهم را فراهم کرده است.

تدوین علم مثلثات

یکی از مهم ترین رساله های خواجه نصیر رساله کشف القناع عن اسرار شکل القطاع است که پس از اثری از ابوریحان بیرونی، نخستین تالیفی است که در آن مثلثات از صورت یکی از مقدمات علم نجوم بیرون آمده و به یک رشته علمی مستقل تبدیل شده است. این رساله از مثلثات مسطحه و کروی بحث می کند. مثلثات مسطحه و کروی در نجوم هندی و یونانی به عنوان بخشی از دانش ستاره شناسی محسوب می شدند و با آثار بیرونی و طوسی بود که به عنوان یک علم جدید قوام یافتند.

تاثیر کوپرنیک از ابتکار طوسی

رساله تذکره خواجه نصیر، از لحاظ تاریخی، نخستین متنی است که مورخان جدید علم (اوتو نویگه باوئر و ای. اس. کندی) به وجود الگوهای غیر بطلمیوسی در آن پی بردند. تحقیق در مورد این الگوها و توجه به سایر آثار منجمان مکتب مراغه، بخصوص به این دلیل قوت گرفت که معلوم شد الگوی معروف به «جفت طوسی» دقیقاً یکی از الگوهایی است که کوپرنیک هم بکار گرفته است. امروزه تقریباً مسلم است که الگوی طوسی به نحوی به کوپرنیک رسیده بوده است و شکی نیست که کوپرنیک در الگوهای خود از مکتب مراغه متاثر بوده است. البته باید اشاره کرد که این به مفهوم دستیابی طوسی به نظریه خورشید مرکزی نیست؛ چرا که اصحاب مکتب مراغه به نظریه زمین مرکزی ارسطویی پایبند بودند، بنابراین شباهت کار آنها صرفاً در حوزه های هندسی بوده است، نه از لحاظ کیهان شناختی.

راهنمایی: مکتب مراغه نامی است که مورخان علم جدید در غرب، به جریان نقد الگوهای بطلمیوسی و عرضه الگوهای هندسی جدید توسط منجمان مسلمان داده اند، هر چند این جریان بسیار قبل از تاسیس رصدخانه مراغه، با ابن هیثم و ابن سینا آغاز شده است، اما از آنجا که برخی از اولین آثاری که در زمینه الگوهای غیر بطلمیوسی تالیف شده، اثر افرادی چون خواجه نصیر طوسی و همکاران او که در رصدخانه مراغه کار می کرده اند، این نامگذاری موجه به نظر می رسد.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «خواجه نصیر طوسی: فیلسوف، ریاضیدان و منجم»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا گزارش موسی توماج ایری در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.