انواع بازارها در اقتصاد

در اقتصاد، منظور از ساختار بازار، تعداد شرکت هایی است که در حال تولید محصول یکسانی هستند. انواع حالت های ساختار بازار به صورت زیر است:

• ساختار رقابت کامل (Competitive Market): در این حالت،‌ تعداد زیادی خریدار و تعداد زیادی فروشنده در بازار وجود دارند.
• ساختار رقابت انحصاری (Monopolistic Competition): در این حالت نیز تعداد زیادی فروشنده (برای یک نوع محصول خاص) و تعداد زیادی خریدار وجود دارند، ولی فروشندگان از طریق ایجاد تمایز در محصولات خود مانند تغییر بسته بندی، ارتقای کیفیت و… به رقابت می پردازند.
• ساختار انحصار چند جانبه (Oligopoly): در این حالت، تعداد کمی فروشنده و تعداد زیادی خریدار وجود دارد. در حالت خاصی که تنها دو فروشنده در بازار وجود دارد، بازار را دو جانبه (Duopoly) می نامند.
• ساختار انحصار کامل (Monopoly): این حالت، زمانی است که فقط یک فروشنده و تعداد زیادی خریدار در بازار وجود داشته باشد.
• ساختار انحصار کامل در طرف تقاضا (Monopsony): هنگامی که تنها یک خریدار و تعداد زیادی عرضه کننده در بازار وجود داشته باشند.
• ساختار انحصار چند جانبه در طرف تقاضا (Oligopsony): در این حالت، تعداد فروشندگان محصول در بازار بسیار زیاد است، ولی تعداد کمی خریدار در بازار وجود دارد.

چهار قسم اول، مربوط به طرف عرضه اقتصاد و دو قسم آخر مربوط به طرف تقاضای اقتصاد است. در واقع عناصر اصلی ساختار بازار، تعداد و اندازه بنگاه ها در بازار، شرایط ورود و گستردگی تمایزات در بازار محصول یا کالایی خاص است. هر کدام از موارد فوق، دارای شرایط و ویژگی هایی هستند که در میان آنها، ساختار رقابت کامل، مفیدترین است. زیرا در آن حالت، تقاضای واقعی مشتریان آشکار شده و تمامی عرضه کنندگان، محصولات خود را در سطح قیمت و کیفیتی عرضه خواهند کرد که خریداران می خواهند،‌ بطوریکه هزینه های فروشنده نیز تامین بشود. به عبارت دیگر، رقابت کامل موجب می شود علائق تولید کنندگان و مصرف کنندگان با یکدیگر تراز شده و باعث می شود که فروشندگان هزینه های واقعی خود را آشکار کنند.

جدول زیر، حالت های مختلف ساختار بازار را بطور خلاصه بیان می نماید:

در این مقاله شما می توانید با ویژگی های این بازارها و همچنین نحوه تصمیم‌ گیری بنگاه ‌(در مورد میزان تولید و یا توقف فعالیت ها) در هر یک از بازارهای فوق آشنا شوید.

بازار رقابت کامل

بازار رقابت کامل بازاری است که تعداد زیادی تولید کننده و مصرف کننده بر سر یک نوع کالای مشابه و خاص به داد و ستد می پردازند. در این نوع بازار سهم هر تولید کننده از تولید آن کالای خاص اندک است و مثلاً‌ یک تولید کننده درصد بالایی از سهم بازار را در اختیار ندارد. در نتیجه هیچ تولید کننده ای نمی تواند با استفاده از کم و زیاد کردن میزان تولیدش روی قیمت بازار تاثیر بگذارد.

قیمت کالا در بازار رقابتی به صورت یک داده است (قیمت به شرکت های تولیدی از طرف بازار تحمیل می شود و آنها نمی توانند بر قیمت تاثیرگذار باشند). اگر تولید کننده ای کالای خود را با قیمتی بالاتر از قیمت بازار ارائه کند، خریداری نخواهد داشت و اگر با قیمتی پایین تر ارائه کند، تمام کالایش به سرعت فروش خواهد رفت. در هیچکدام از این دو مورد سایر فروشندگان واکنشی نشان نخواهند داد. بازار رقابت کامل بر مفروضاتی استوار است:

• رفتار عقلایی: یعنی از تولید کننده انتظار می رود که برحسب رفتار عقلایی به دنبال حداکثر کردن سود باشد و از مصرف کننده انتظار می رود به دنبال بیشتر کردن مطلوبیت خود باشد. اگر غیر از این باشد رقابت مفهومی نخواهد داشت.
• اطلاعات کافی عرضه کننده و تقاضا کننده از شرایط بازار: تمام افرادی که در این نوع بازار هستند باید از تمام شرایط بازار مانند قیمت فروش همه عرضه کنندگان و کیفیت کالاها اطلاع داشته باشند. در غیر این صورت ممکن است یک عرضه کننده کالای خود را با قیمت بالاتر و با کیفیت پایین تر نسبت به سایر عرضه کنندگان به فروش برساند.
• عدم برتری و ترجیح: اگر یک مصرف کننده به دلایلی غیر اقتصادی مانند شهرت یک شرکت یا روابط انسانی یا رفتار فروشنده، کالای یک عرضه کننده را به کالای عرضه کننده دیگر ترجیح دهد، این ترجیح باعث نقض بازار رقابت کامل می شود.
• جابجایی سریع عوامل تولید: به این صورت که اگر قیمت کالا پایین تر از هزینه متوسط تولید قرار گرفت و تولید کنندگان دچار ضرر شدند، تولید کنندگان بتوانند به سرعت عوامل تولید خود را به بازاری دیگر منتقل کنند و همینطور اگر قیمت کالا بالاتر از هزینه های متوسط تولید قرار گرفت، تولید کنندگان دیگر از بازارهای دیگر بتوانند به سرعت عوامل تولید خود را به این بازار بیاورند. عدم سرعت در جابجایی عوامل تولید باعث کند شدن مکانیزم بازار می شود.

بر طبق این مفروضات ادعا می شود که در این نوع بازار (بازار رقابت کامل)، قیمت برابر با حداقل هزینه های متوسط تولید است و از آنجا که منحنی هزینه نهایی نیز در پایین ترین نقطه منحنی هزینه متوسط تولید را قطع می کند، در نتیجه با هزینه نهایی نیز مساوی است.

بنابراین قیمت در بازار رقابت کامل هرگز نمی تواند در درازمدت بالاتر یا پایین تر از حداقل هزینه متوسط تولید باشد. هرگاه قیمت بالاتر از هزینه متوسط تولید قرار بگیرد به علت آنکه سود در این بازار زیاد می شود، سایر تولید کنندگان از بازارهای دیگر وارد این بازار می شوند و ورود عوامل تولید به این بازار تا جایی ادامه می یابد که نهایتاً به سبب افزایش عرضه قیمت کاهش یافته و به اندازه حداقل هزینه های متوسط تولید می رسد. همینطور اگر قیمت کالا پایین تر از متوسط هزینه تولید قرار بگیرد، تولید کننده ای که قیمت بازار برایش زیان آور می شود بازار را ترک نموده و با کاهش عرضه کننده و عرضه، قیمت به جای قبلی خود باز می گردد.

در نتیجه قیمت کالا در بازار رقابت کامل در درازمدت به علت آنکه برابر با حداقل هزینه متوسط تولید است، سود متعارف تولید کننده و منافع مصرف کننده را در بردارد.

این بازارها در دنیای واقعی وجود ندارند و بیشتر محکی برای سنجش میزان رقابت در بازارهای دیگر هستند. به هر حال نزدیکترین بازار به این نوع بازارها، بازار محصولات کشاورزی مثل گندم و… است.

شکل زیر وضعیت عرضه و تقاضا در بازار رقابت کامل را در کوتاه مدت نشان می دهد:

در کوتاه مدت امکان دارد تولید کنندگان با سود غیر متعارف روبرو شوند. در این نمودار این وضعیت نشان داده شده است. قیمت که با P نشان داده شده بالاتر از هزینه متوسط تولید می باشد که با C نشان داده شده است. اما در بلندمدت سود ادامه نخواهد داشت و با ورود رقبای جدید به بازار و افزایش عرضه، قیمت (P) دوباره برابر با حداقل هزینه متوسط تولید (AC) خواهد شد (شکل زیر).

بطور خلاصه نکات مهم بازار رقابتی کامل را می توان به صورت زیر بیان نمود:

• تعداد بسیار زیاد فروشنده و خریدار: همانطور که ذکر شد، در این نوع بازار، تعداد بسیار زیادی مصرف کننده وجود دارند که علاقه مندی و توانایی خرید محصولات را در قیمتی معین دارند. همچنین تعداد بسیار زیادی تولید کننده علاقه مند به تولید این نوع محصول وجود دارد.
• عدم وجود مانع برای ورود و خروج: در بازار رقابت کامل، هیچ مانعی برای ورود و خروج بنگاه ها وجود ندارد. هر شخص حقیقی که علاقه مند به کسب سود در آن بازار باشد، بدون هیچ هزینه ای (با کمترین هزینه) وارد بازار می شود.
• اطلاعات کامل: قیمت و کیفیت همه محصولات برای همه تولید کنندگان و مصرف کنندگان معلوم و مشهود است.
• بدون هزینه بودن مبادلات: خریداران و فروشندگان برای انجام مبادلات شان، هیچ هزینه ای را متحمل نمی شوند.
• محصولات همگن: در این نوع ساختار بازار، ویژگی های هیچ یک از محصولات داخل بازار با تغییر عرضه کنندگان، تغییر نمی کند و فرض می شود که همه عرضه کنندگان، محصولاتی با ویژگی های یکسان عرضه می کنند.
• عدم وجود تبانی و سازش: در این بازار،‌ هیچگونه تبانی و سازشی میان تولید کنندگان و یا میان مصرف کنندگان وجود ندارد که این موضوع، به دلیل کثرت آنها در این بازار است.
• در این نوع بازار، فرض بر این است که هر بنگاهی، با دسترسی آسان به تکنولوژی تولید محصول، می تواند سریع و راحت به این بازار وارد شود. در واقع این ویژگی است که موجب می شود امکان رخ دادن هیچگونه سازش و تبانی در این نوع بازار وجود نداشته باشد. همچنین این ویژگی باعث می شود، هیچ بنگاهی در این نوع بازار، قدرت بازار نداشته باشد.
• یک بنگاه در بازار رقابت کامل، قیمت پذیر است (نه تعیین کننده قیمت)، تابع تقاضای بنگاه مربوطه افقی است و کشش بی نهایت دارد، تابع MR بر تابع تقاضا منطبق است و بالاخره تابع درآمد کل بنگاه، تابعی خطی و صعودی است.

ماکزیمم سازی سود در بازار رقابت کامل

هدف بنگاه ها در این نوع از بازار، بیشینه نمودن سود است و این امر در حالتی اتفاق می افتد که هزینه نهایی (Marginal Cost) بنگاه با درآمد نهایی (Marginal Revenue) (درآمدی که از تولید یک محصول دیگر در سطح تولید فعلی نصیب بنگاه می شود) آن برابر شود و این دو پارامتر نیز با قیمت محصول برابر شوند.

MC = MR = P

به همین دلیل است که در این نوع بازارها هیچ بنگاهی نمی تواند سود اقتصادی کسب کند (دقت نمایید که عدم کسب سود اقتصادی به معنای عدم کسب سود حسابداری نیست و شرکت ها در بازار رقابت کامل نیز می توانند سود حسابداری کسب نمایند).

سطوح مختلف تولید در بازار رقابتی کامل

در بازار رقابتی کامل، در کوتاه مدت پنج حالت ممکن است پیش بیاید:

• حالتی که MC = MR = P و قیمت بیشتر از هزینه متوسط کل باشد (P > ATC): در این حالت درآمد کل (TR) از هزینه کل (TC) بیشتر خواهد بود و شرکت به تولید خود ادامه می دهد. سود غیر متعارف (غیر نرمال) نیز برای بنگاه وجود خواهد داشت.
• حالتی که MC = MR = P و قیمت برابر با هزینه متوسط کل (P = ATC) باشد: در این حالت درآمد کل (TR) برابر خواهد بود با هزینه کل (TC) و سود غیر متعارف (غیر نرمال) برابر صفر می شود. هر چند سود بنگاه صفر است ولی بنگاه به تولید ادامه می دهد، زیرا اگر تعطیل کند به اندازه هزینه های ثابت خود ضرر می کند. زیرا در صورت ادامه تولید سود غیر نرمال بنگاه برابر صفر خواهد بود:
  π = TR – TVC – TFC = 0
  اما اگر تولید نکند سود غیر نرمال برابر خواهد بود با:
  π = TR – TVC – TFC = 0 – 0 – TFC = -TFC
• در حالتی که MC = MR = P و قیمت کمتر از هزینه متوسط کل (P < ATC) باشد ولی از هزینه متغیر متوسط بیشتر باشد (P > AVC): در این حالت بنگاه ضرر می کند ولی به تولید ادامه می دهد، زیرا اگر تعطیل کند ضرر بیشتری خواهد دید. میزان ضرر در حالتی که شرکت به تولید خود ادامه دهد کمتر از TFC و در حالتی که تولید را متوقف کند برابر TFC خواهد بود.
• حالتی که MC = MR = P و قیمت برابر با هزینه متغیر متوسط (P = AVC) باشد: در این حالت مستقل از اینکه شرکت به تولید خود ادامه دهد و یا ندهد، به اندازه هزینه های ثابت خود (TFC) ضرر می کند. لذا شرکت بین تولید و عدم تولید بی تفاوت خواهد بود.
• حالتی که MC = MR = P و قیمت کمتر از هزینه متغیر متوسط (P < AVC) باشد: در این حالت اگر بنگاه به تولید ادامه دهد، بیش از هزینه های ثابت خود (TFC) ضرر می کند ولی اگر تولید را متوقف کند به اندازه هزینه های ثابت خود (TFC) ضرر می کند پس به نفع شرکت است که تولید را متوقف نماید.

بطور خلاصه:

• بنگاه رقابتی کامل، در صورتی تعطیل می کند که قیمت از حداقل هزینه متوسط متغیر کمتر باشد (به همین دلیل حداقل AVC را نقطه یا مرز تعطیلی بنگاه رقابتی می نامند) یا ضرر تولید کردن از هزینه های ثابت بنگاه بیشتر باشد.
• در تعادل بلندمدت بازار رقابت کامل، سود اقتصادی صفر است.
• اگر قیمت از هزینه‌ نهایی بزرگتر باشد بنگاه باید تولید را افزایش دهد.
• در بازار رقابت کامل اگر سود اقتصادی وجود داشته باشد، بنگاه های جدید وارد بازار می شوند تا سود اقتصادی از بین برود.
• پنج حالت ذکر شده در مورد میزان تولید را نیز می توان به صورت زیر خلاصه نمود (در همه حالات P = MC):
  ادامه تولید: P > ATC ⇒ π > 0
  ادامه تولید: P = ATC ⇒ π = 0
  ادامه تولید: AVC < P < ATC ⇒ π < 0
  منطقه بی تفاوتی: P = AVC ⇒ π < 0
  توقف تولید: P < AVC ⇒ π < 0

تعادل بلندمدت در بازار رقابت کامل

تعادل بلندمدت در بازار رقابت کامل هنگامی اتفاق می افتد که ورود و خروج بنگاه ها از صنعت متوقف شود؛ به بیان دیگر شرایطی ایجاد شود که هیچ بنگاه دیگری وارد بازار نشده و یا از آن خارج نشود. این حالت زمانی اتفاق می افتد که قیمت در بازار رقابت کامل برابر با هزینه های متوسط بلندمدت گردد:

P = LAC

دلیل این مسئله نیز این است که اگر قیمت از LAC بیشتر باشد، صنعت جذاب شده (به دلیل وجود سود اقتصادی) و بنگاه های جدید وارد بازار می شوند تا زمانی که سود اقتصادی از بین برود. اگر قیمت نیز کمتر از LAC باشد، صنعت دیگر جذابیتی نخواهد داشت (به دلیل منفی شدن سود اقتصادی).

انحصار کامل فروش

در زبان یونانی، monos به معنای «تک» و polein به معنای فروش می باشد. در اقتصاد، انحصار در حالتی است که یک شرکت تسلط کامل و کافی روی کالا یا محصولی خاص دارد و می تواند مانعی برای ورود دیگر شرکت ها در بازار ایجاد کند. انحصار در صورت عدم وجود رقابت اقتصادی میان کالاهای جانشین به وجود می آید. در این حالت انحصارگر تنظیم کننده قیمت است و قدرت کامل در بازار دارد. به همین دلیل انحصارگر معمولاً تعداد کمتری کالا تولید کرده و با قیمت بالاتری به فروش می رساند که در نتیجه آن منجر به ایجاد سود اقتصادی برای آن بنگاه می شود. انحصار هم از طریق طبیعی رخ می دهد و هم از ادغام عمودی و افقی ایجاد می شود. در برخی از کشورها قوانین رقابتی وجود دارد که محدودیت هایی را برای انحصارگران ایجاد می کند. انحصارگر بودن در بازار بالذات، برخلاف قانون نیست. با این وجود، برخی از فعالیت های شرکت انحصارگر برای فضای کسب و کار نامناسب است و بوسیله قوانین ضد انحصار، از این موارد جلوگیری به عمل می آید.

قدرت بازار

قدرت بازار، توانمندی تاثیرگذاری بر روابط و شرایط مبادلات در بازار است، به نحوی که قیمت محصول توسط شرکت انحصارگر تنظیم می شود (قیمت بوسیله بازار تحت شرایط رقابت کامل تحمیل نمی شود). اگرچه قدرت بازار انحصارگر بالا است، ولی انحصارگر توسط طرف تقاضای بازار محدود می شود. یک انحصارگر با یک منحنی تقاضا با شیب منفی روبرو است، نه یک منحنی کاملاً‌ بدون کشش. با توجه به این موضوع، هرچه قیمت افزایش یابد، انحصارگر تعدادی از مشتریان خود را از دست خواهد داد.

علل قدرت انحصارگر

قدرت بازار انحصار، به دلیل موانعی است که بر سر راه دیگر رقبا در ورود به بازار ایجاد می کند و یا توانایی رقابت رقبا را از آنها می گیرد. بطورکلی سه نوع مانع ورود به بازار وجود دارد.

• موانع اقتصادی
• موانع حقوقی
• موانع عمدی

در ادامه هر یک از این موانع تشریح خواهد شد.

موانع اقتصادی

موانع اقتصادی شامل موارد زیر است:

• صرفه های حاصل از مقیاس: انحصارگران می توانند بوسیله تولید انبوه و مقیاس گسترده تولید، هزینه های خود را کاهش دهند. همچنین انحصارگران می توانند قیمت های خود را پایین تر از هزینه های عملیاتی تازه واردان قرار دهند و آنها را از صنعت بیرون برانند.
• نیازمندی های سرمایه گذاری: فرآیندهای تولیدی که نیاز به سرمایه گذاری اولیه بالا یا هزینه های بالای تحقیق و توسعه دارند، تعداد شرکت های ورودی به این صنعت را محدود می کند. همچنین هزینه های بالا، ورود شرکت های کوچک را به صنعت و رشد آنها را با مشکل روبرو می سازد.
• تفوق تکنولوژیک: انحصارگر ممکن است بتواند بهترین تکنولوژی ممکن در فرآیند تولید محصولات کسب و استفاده نماید، در حالی که دیگر تازه واردان به صنعت توان مالی استفاده از این بهترین تکنولوژی ممکن را ندارند.
• عدم وجود کالاهای جانشین: یک انحصارگر، محصولی را به فروش می رساند که هیچ جایگزین نزدیکی برای آن وجود ندارد. فقدان کالاهای جانشین، منجر به بی کشش شدن محصولات می شود و انحصارگران را قادر می سازد تا سود اقتصادی مثبت کسب نمایند.

موانع حقوقی و قانونی

حقوق قانونی می تواند فرصت هایی را برای انحصارگران در بازار یک محصول فراهم کند. حقوق مالکیت معنوی، شامل حق ثبت اختراع یا حق امتیاز، به انحصارگران اجازه می دهد که بر تولید و فروش محصولاتی خاص کنترل داشته باشند. حقوق مالکیت معنوی به شرکت اجازه می دهد تا روی مواد لازم جهت تولید محصولاتی خاص تسلط داشته باشد.

موانع عمدی

شرکتی که می خواهد در بازاری انحصارگر شود، انواع فعالیت های عمدی مختلف را جهت حذف رقابت و خروج رقبا از بازار انجام می دهد. این چنین فعالیت هایی شامل تبانی کردن، لابی نمودن با سازمان های دولتی و حاکمیتی و استفاده از زور و اجبار است.

انحصار طبیعی

یکی از حالت های انحصار، انحصار طبیعی است. یک شرکت انحصارگر طبیعی شرکتی است که تابع تولید افزایشی در مقیاس تولید را در یک محدوده ای از تولید تجربه کرده است. انحصار طبیعی وقتی است که میانگین هزینه تولید، در کل محدوده تقاضای محصول کاهش می یابد. «محدوده تقاضای محصول» در جایی است که منحنی هزینه متوسط در زیر منحنی تقاضا است. وقتی که این چنین شرایطی اتفاق می افتد، همواره حالت بهینه موقعی است که یک شرکت بزرگ تقاضای کل بازار را تامین کند تا اینکه چندین شرکت کوچک در بازار تامین کننده باشند. در حقیقت فقدان دخالت دولت در چنین بازارهایی، بطور طبیعی راه را برای انحصارگر می گشاید.

همواره شرکت هایی که زودتر از بقیه وارد بازار شده اند و سریع رشد کرده اند، می توانند انحصار طبیعی ایجاد کنند. انحصار طبیعی نیز منجر به عدم کارآیی در بازار می شود. رایج ترین روش مورد استفاده در برخورد با انحصارگران طبیعی، وضع مقررات دولتی است. مقررات دولتی عموماً شامل رفع عوارض در جهت تنظیم قیمت آن محصول در بازار است. جهت کاهش قیمت و افزایش تولید انحصارگر طبیعی، قانونگذار اغلب از قیمت گذاری هزینه متوسط استفاده می کند. تحت «قیمت گذاری متوسط»، قیمت و مقدار محصول بوسیله تقاطع منحنی هزینه متوسط و منحنی تقاضا تعیین می شود. تحت این مکانیزم قیمت گذاری، از آنجایی که قیمت برابر هزینه متوسط است، ایجاد هرگونه سود اقتصادی مثبت حذف خواهد شد. قیمت گذاری هزینه متوسط، کامل نیست. زیرا قانونگذار باید هزینه های متوسط را تخمین بزند که خالی از اشتباه نخواهد بود.

قبل از بیان نحوه تصمیم گیری بنگاه در بازار انحصار فروش، بطور خلاصه ویژگی های این بازار را مرور می نماییم:

• بازار انحصار کامل فروش، بازاری است که در آن تنها یک عرضه کننده وجود دارد و برای کالای تولیدی بنگاه نیز جانشین نزدیکی وجود ندارد.
• در حالت کلی، منحنی تقاضای بنگاه انحصاری شیب منفی دارد؛ در این بازار تقاضای بنگاه برابر تقاضای بازار است. حتی بنگاه انحصار کامل (تنها عرضه کننده در بازار انحصاری) نیز مجبور است برای افزایش تعداد فروش محصول، قیمت کالای خود را کاهش دهد.
• هرچه جانشین کالایی که بنگاه انحصاری عرضه می کند کمتر باشد، قدرت انحصاری انحصارگر بیشتر خواهد بود (شیب نمودار تقاضا منفی تر می شود). اگر هیچ جانشینی برای کالای مورد نظر وجود نداشته باشد، منحنی تقاضای بازار به حالت عمودی در خواهد آمد (میزان تقاضای کالا، با تغییر قیمت تفاوتی نخواهد نمود) و کشش قیمتی تقاضا برابر صفر خواهد شد.

شرط تعادل (حداکثر شدن سود) بنگاه در حالت انحصار کامل

بطور خلاصه و با صرف نظر از دلایل بحث، موارد زیر را در مورد رفتار یک بنگاه در بازار انحصار کامل به یاد داشته باشید:

• سود بنگاه در حالتی حداکثر می شود که MR = MC باشد؛ در این حالت بنگاه نباید میزان تولید خود را تغییر دهد.
• در بازار رقابت کامل رابطه MR = P برقرار بود ولی در این بازار رابطه این دو پارامتر همیشه به صورت MR < P است.
• اگر MR > MC باشد، بنگاه باید تولید را افزایش دهد زیرا افزایش تولید، درآمد کل را به مقدار بیشتری نسبت به هزینه کل، افزایش می دهد.
• اگر MR < MC باشد، بنگاه باید تولید خود را کاهش دهد تا سود بنگاه افزایش یابد.

مرز تعطیلی بنگاه انحصاری در کوتاه مدت

در ابتدا باید به این نکته توجه کنید که حتی در بازار انحصاری نیز بنگاه انحصارگر ممکن است ضرر کند یا سودی معادل صفر کسب کند. بنابراین در این بازار هم این بحث مطرح می شود که انحصارگر چگونه باید در مورد میزان تولید و همچنین ادامه و یا توقف فعالیت های خود تصمیم بگیرد. در این بازار نیز مانند بازار رقابت کامل پنج حالت مختلف وجود دارد که بسته به آنها بنگاه انحصارگر تصمیمات مختلفی را (در کوتاه مدت) اتخاذ خواهد نمود:

• حالتی که MC = MR و قیمت بیشتر از هزینه متوسط کل باشد (P > ATC): در این حالت درآمد کل ‌(TR) از هزینه کل (TC) بیشتر خواهد بود و شرکت به تولید خود ادامه می دهد؛ سود بنگاه نیز مثبت خواهد بود.
• حالتی که قیمت برابر با هزینه متوسط کل باشد (P = ATC):‌ در این حالت درآمد کل (TR) برابر خواهد بود با هزینه کل (TC) و سود غیر متعارف (غیر نرمال) برابر صفر می شود. هر چند سود بنگاه صفر است ولی بنگاه به تولید ادامه می دهد، زیرا اگر تعطیل کند به اندازه هزینه های ثابت خود ضرر می کند. در صورت ادامه تولید سود غیر نرمال بنگاه برابر صفر خواهد بود.
  π = TR – TVC – TFC = 0
  اما اگر تولید نکند سود غیر نرمال برابر خواهد بود با:
  π = TR – TVC – TFC = 0 – 0 – TFC = -TFC
• حالتی که رابطه AVC < P < ATC برقرار باشد: در این حالت بنگاه ضرر می کند ولی به تولید ادامه می دهد، زیرا اگر تعطیل کند ضرر بیشتری خواهد دید. میزان ضرر در حالتی که شرکت به تولید خود ادامه دهد کمتر از TFC و در حالتی که تولید را متوقف کند برابر TFC خواهد بود.
• حالتی که قیمت برابر با هزینه‌ متغیر متوسط باشد (P = AVC): در این حالت مستقل از اینکه شرکت به تولید خود ادامه دهد و یا ندهد، به اندازه هزینه های ثابت خود (TFC) ضرر می کند. لذا شرکت بین تولید و عدم تولید بی تفاوت خواهد بود. این حالت مرز تعطیلی بنگاه انحصاری است.
• حالتی که قیمت کمتر از هزینه متغیر متوسط باشد (P < AVC): در این حالت اگر بنگاه به تولید ادامه دهد، بیش از هزینه های ثابت خود (TFC) ضرر می کند ولی اگر تولید را متوقف کند به اندازه هزینه های ثابت خود (TFC) ضرر می کند پس به نفع شرکت است که تولید را متوقف نماید.

پنج حالت ذکر شده در مورد میزان تولید را نیز می توان به صورت زیر خلاصه نمود:

ادامه تولید: P > ATC ⇒ π > 0
ادامه تولید: P = ATC ⇒ π = 0
ادامه تولید: AVC < P < ATC ⇒ π < 0
منطقه بی تفاوتی: P = AVC ⇒ π < 0
توقف تولید: P < AVC ⇒ π < 0

تعادل بلندمدت در بازار انحصار کامل

در بلندمدت، بنگاه ها می توانند تمام منابع تولیدی خود را تغییر دهند و ترکیب بهینه را از بین آنها انتخاب نمایند. در مورد تعادل بلندمدت در بازار انحصار کامل به نکات زیر توجه نمایید:

• شرط تعادل بنگاه در بازار انحصار کامل به صورت زیر بیان می شود:
  MR = LMC = SMC
• در بازار انحصاری، بنگاه ممکن است در بلندمدت نیز سود بدست بیاورد چرا که ورود بنگاه های جدید به صنعت امکان پذیر نمی باشد؛ حال آنکه در بازار رقابت کامل، بنگاه نمی تواند در بلندمدت سود اقتصادی کسب نماید چرا که بنگاه ها می توانند آزادانه به این بازار وارد شوند.
• قیمت در بازار رقابت کامل برابر با حداقل LAC است ولی در بازار انحصار کامل از حداقل LAC بالاتر است.

بازار رقابت انحصاری

در بازار رقابت انحصاری تعداد زیادی تولید کننده به عرضه محصولات خود مشغول هستند. محصولاتی که این بنگاه ها عرضه می کنند مشابه هستند ولی بنگاه ها تلاش می کنند از طریق برخی روش ها همچون دسته بندی کالاها، برند و… نوعی تمایز میان محصول خود و دیگر عرضه کنندگان ایجاد نمایند. وضعیت بازار رقابت انحصاری در کوتاه مدت حالت بازار انحصار کامل را دارد و بنگاه می تواند در کوتاه مدت در این بازار، رفتاری شبیه رفتار بنگاه انحصارگر در بازار انحصار کامل داشته باشد و با استفاده از قدرت بازار سود کسب کند ولی در بلندمدت، بنگاه های دیگری نیز وارد بازار می شوند و از طریق ایجاد تمایز در محصولات،‌ منجر به ایجاد رقابت کامل در بازار می شوند و بالاخره با افزایش تعداد بنگاه ها، سود اقتصادی بنگاه ها در بازار انحصار رقابتی در بلندمدت برابر صفر می شود. بنابراین در بلندمدت، ویژگی های بازار انحصار رقابتی، تا حد زیادی شبیه ویژگی های بازار رقابت کامل می شود. از جمله تفاوت هایی که در بلندمدت بین بازار رقابت انحصاری و رقابت کامل وجود دارد می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• در بازار رقابت انحصاری کالاها کاملاً‌ مشابه نیستند ولی در رقابت کامل، کالاها همگن (کاملاً مشابه) هستند.
• در بازار رقابت انحصاری در برخی شرایط (مثلاً وفاداری مشتریان به یک برند خاص)، بنگاه می تواند قیمت های خود را افزایش دهد بدون اینکه تقاضا برای محصولات آن بنگاه کاهش یابد؛ این مسئله باعث می شود که منحنی تقاضای بنگاه در رقابت انحصاری (برخلاف رقابت کامل) دارای شیب نزولی باشد.

پس از ذکر تفاوت های بازار رقابت انحصاری و رقابت کامل، مهمترین ویژگی های بازار رقابت انحصاری را تیتروار مرور می نماییم:

• تمایز در محصولات: در بازار رقابت انحصاری، محصولات بنگاه های تولید کننده با یکدیگر متفاوت و متمایز است ولی نه تا اندازه ای که جانشین کامل بودن آنها از بین برود. در این بازار کشش قیمتی تقاضا میان کالاها مثبت است (به یاد بیاورید که کشش قیمتی تقاضا میان کالاهای جانشین مثبت بود، به عنوان مثال افزایش قیمت چای باعث افزایش تقاضای قهوه به عنوان یک کالای جانشین و کاهش تقاضای قند به عنوان یک کالای مکمل می شود). در این بازار تمایز محصولات در مواردی همچون کیفیت، ظاهر، برند و مواردی از این دست است.
• آزادی ورود و خروج به بازار در بلندمدت: در بازار رقابت انحصاری، در بلندمدت بنگاه ها می توانند آزادانه و بدون مانع به بازار وارد شده (با معرفی محصول منحصر به فرد خود) و اگر ادامه فعالیت شان توجیه اقتصادی نداشت، آزادانه از بازار خارج شوند.
• قدرت بازار: شرکت ‌ها در بازار رقابت انحصاری تا حدی قدرت بازار دارند (هنگامی گفته می شود یک بنگاه قدرت بازار دارد به این معنی است که بنگاه می تواند بر شرایط مبادلات کالا در بازار کنترل داشته باشد، می تواند قیمت خود را افزایش دهد بدون اینکه تقاضا برای کالایش کاهش یابد و بالاخره می تواند بدون ایجاد رقابت شَدید بین رقبا، قیمت خود را کاهش دهد). دلیل وجود قدرت بازار برای بنگاه ها در این بازار، توانایی شرکت ها در ایجاد تمایز میان محصولات خود و محصولات سایر عرضه کنندگان است. علاوه بر این کم بودن تعداد رقبا در کوتاه مدت نیز مزید بر علت می شود (در بازار انحصار کامل، بنگاه به دلیل وجود موانع برای سایر بنگاه ها در ورود به بازار، از قدرت بازار برخوردار است.)
• استقلال در تصمیم گیری: بنگاه ها در این بازار می توانند در مورد ارائه کالاهای خود به بازار، هر نوع تصمیمی را بطور مستقل اتخاذ کنند بدون اینکه نگران تاثیر تصمیم شان بر رقبا باشند. به بیان دیگر بنگاه ها در بازار رقابت انحصاری بدون ترس از شدت یافتن رقابت بین بنگاه ها، می توانند در مورد نحوه و قیمت عرضه محصولات خود تصمیم گیری نمایند.
• اطلاعات کامل:‌ فرض بر این است که در بازار رقابت انحصاری، مشتریان اطلاعات کاملی از انواع کالاها، تمایز بین آنها، قیمت هر یک و مواردی از این دست دارند.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «انواع بازارها در اقتصاد»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه علمی پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا کتاب آمادگی آزمون اصول بازار سرمایه، نوشته ی محمد احمدی از انتشارات آریانا قلم، منتشر شده در شهریور ۱۳۹۱ با شابک ۱-۴۸-۶۲۲۷-۶۰۰-۹۷۸ به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.