عبدالرحمن صوفی رازی: منجم بزرگ قرن چهارم هجری

ابوالحسن عبدالرحمن صوفی رازی از نوابغ دنیای علم نجوم و ریاضیات با شهرتی جهانی است. از دوران کودکی و تحصیلات و اقدامات علمی او تا سن 44 سالگی یعنی حدود سال 335 هجری اطلاع صحیحی در دست نیست اما بنا به نوشته خودش در مقدمه کتاب «صورالکواکب»، در این سال برای تحقیق در مسائل علمی و تحصیل در نجوم نزد ابوحنیفه، راهی دینور می شود.

دو سال بعد یعنی در سال 337 هجری به اصفهان نزد ابن عمید (ابوالفضل محمد بن حسین) وزیر آل بویه می رود. کوتاه زمانی بعد، از سوی عضدالدوله دیلمی که خود از جمله حکمرانان دانشمند و علاقه مندی به علم بود، راهی شیراز می شود. صوفی رازی در شیراز بسیار مورد احترام و لطف حاکم دیلمی قرار می گیرد، از همین رو به دلیل وجود فضای مناسب جهت تحقیق، در زمان اقامتش در شیراز، بزرگترین اثر نجومی زمان خود یعنی کتاب صورالکواکب را تالیف و آن را به عضدالدوله تقدیم می کند. البته تحقیقات علمی و آثار نجومی او تنها منحصر به صورالکواکب نیست.

در این مقاله شما می توانید با بخشی از زندگی و دستاوردهای عبدالرحمن صوفی رازی آشنا شوید.

ابوریحان بیرونی در کتاب «قانون مسعودی» محاسبات رصدی عبدالرحمن را، برتر و بهتر از بطلمیوس دانسته است و قدر ستارگانی را که او محاسبه کرده، مسلم می داند. بیرونی در کتاب دیگر خود به نام «تحدید النهایات الاماکن» در اشاره به تحقیقات صوفی می نویسد که رصد میل دایره البروج به امر عضدالدوله در شیراز و بوسیله صوفی انجام گرفت که وسیله ای که با آن کار می کرد، دستگاهی بود که قطر داخلی اش دو ذراع و نیم بوده است.

عبدالرحمن صوفی رازی از جمله منجمان برجسته ای است که شخصاً رصد و محاسبه می کرد و به همین دلیل نه تنها توانست محل دقیق برخی از ستارگانی را که تا آن زمان مشخص نبود، معین کند، بلکه رصدهای اشتباه تعدادی از یونانیان را هم تصحیح کرد. شناسایی و بررسی درخشندگی ستارگان و تغییرات آنها و تعیین دقیق قدر اجرام آسمانی از کارهای درخشان عبدالرحمن صوفی رازی است. او همچنین در کتاب بزرگ خود، برای اولین بار صورت های فلکی را به دو شکل معرفی کرده است: ابتدا به صورت خارج از کره فلکی و دوم به شکلی که از آسمان رویت می شوند. رصد ستارگان جنوبی که یونانی ها قادر به دیدن آنها نبودند و صوفی از منتهی الیه شهرهای جنوبی ایران یا از یمن آنها را رصد کرده، از جمله مشاهدات منحصر به فرد او است.

همانطور که اشاره شد عضدالدوله خود حاکمی دانشمند و علاقه مند به ریاضیات و نجوم و ادبیات بود. او بارها به این مهم اشاره کرده بود که او نجوم و دانش ستاره شناسی را از صوفی فرا گرفته بود.

صورالکواکب؛ کتاب بین المللی

صوفی رازی در کتاب صورالکواکب مختصات و قدر نزدیک به 1027 ستاره قابل رویت را در 48 صورت فلکی بر اساس مشاهدات خود ذکر کرده است. کتاب صورالکواکب که بنا به نوشته بیشتر دانشمندان و محققان جهان، از برجسته ترین و مهم ترین و جامع ترین کتب علمی در زمینه دانش نجوم می باشد و در اصل به زبان عربی و مصور نوشته شده است.

از این کتاب نسخه های خطی متعددی وجود دارد که تصاویر آنها بر اساس تاریخ کتابت، با یکدیگر متفاوت است. کتاب صورالکواکب برای اولین بار بوسیله خواجه نصیرالدین طوسی که در سال 647 هجری از روی نسخه ای خطی که در کتابخانه الغ بیک موجود بود، به فارسی ترجمه شد. این ترجمه امروز در کتابخانه ایاصوفیه به شماره 52595 موجود است. ترجمه اسپانیایی این کتاب، در قرن سیزدهم به دستور آلفونسو پادشاه دانشمند کاستیل انجام شد. در واقع از این زمان بود که نام صوفی  در زبان های خارجی به صورت Azophi تغییر کرد و مورد استفاده قرار گرفت. ترجمه کامل این کتاب به زبان فرانسوی، بوسیله هانس شلروپ (Hans Schjellerup) ستاره شناس دانمارکی در سال 1874 در پترزبورگ منتشر شد.

کتاب صورالکواکب صوفی، تنها یک ماخد علمی صرف نیست. صوفی در این کتاب به نقد و بررسی و تصحیح نظریات دیگر منجمان و ستاره شناسان پرداخته است. او به غیر از بطلمیوس، ایراداتی هم به کتاب زیج صابی تالیف بتانی وارد دانسته است.

جالب است بدانید:

• رویت کهکشان ابر ماژلانی بزرگ در یمن و ثبت آن با نام الکبر بوسیله صوفی رازی انجام شده است.
• یکی از دهانه های برخوردی بزرگ و  دهانه کوچکتر در کره ماه در سال 1935 به نام صوفی نامگذاری شده است.
• تعیین نصف النهار شهر شیراز بوسیله صوفی رازی انجام شده است.
• شناسایی و ترسیم و ثبت سحابی دایره شکل در صورت فلکی تیرانداز بوسیله رازی انجام شده است. این سحابی امروز به نام M22 شناخته می شود.
• سیارک 12621 به نام صوفی رازی نامگذاری شده است.
• بواسطه تحقیقات و کشفیات شگفت انگیز صوفی، در سال 1960 میلادی کنگره جهانی نجوم اعلام کرد که عبدالرحمن صوفی رازی، دانشمند ایرانی در 996 سال قبل، بدون داشتن وسائل امروزی، محاسباتی انجام داده است که کاملاً صحیح و قابل تحقیق و اثبات است.
• صوفی برای اولین بار اقدام به تصحیح فهرست ستارگان بطلمیوس کرده بود؛ او همه صورت های فلکی را با بیان دلیل به صورتی واضح با تعیین مکان و قدر و رنگ آنها مرتب و فهرست کرد.

عبدالرحمن صوفی در زمان حکومت شرف الدوله دیلمی درگذشت و در شیراز به خاک سپرده شد. با وجود شهرت صوفی رازی در محافل علمی ایرانی و خارجی، متاسفانه محل مقبره او مشخص نیست.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «عبدالرحمن صوفی رازی: منجم بزرگ قرن چهارم هجری»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد.