با غیاث الدین جمشید کاشانی آشنا شوید

غیاث الدین جمشید کاشانی را می توان یکی از درخشان ترین چهره های علمی ایران در سده پانزدهم میلادی (قرن نهم هجری) دانست؛ مردی کامل و محیط به علوم، از پزشکی و ریاضی و هندسه تا نجوم و رصد و محاسبه. دوران زندگی او، هر چند مقارن با حکومت تیموریان بود، اما او در زمان یکی از مهم ترین حکمرانان و شاید یکی از اندیشمندترین آنان یعنی «الغ بیک» پسر شاهرخ و گوهرشاد خاتون و برادر بایسنقر میرزا می زیست.

در این مقاله شما می توانید با مختصری از زندگی غیاث الدین جمشید کاشانی آشنا شوید.

الغ بیک به شدت پشتیبان و طرفدار علم و هنر بود و خود با علاقه بسیار به نجوم می پرداخت. در سال 824 هجری قمری بود که تصمیم به ساختن رصدخانه ای در سمرقند گرفت. تا ادامه دهنده کار رصدخانه مراغه باشد. برای طراحی و ساخت این رصدخانه بود که الغ بیک از وجود غیاث الدین جمشید کاشانی و دیگر دانشمندان آن زمان مانند قاضی زاده رومی و علاء الدین قوشچی و معین الدین کاشانی بهره برد.

قاضی زاده رومی که خود از دانشمندان معروف ریاضیات و نجوم در آسیای صغیر بود، درباره آشنایی و دعوت الغ بیک از غیاث الدین جمشید نوشته است که برای دیدار با میرزا الغ بیک تیموری عازم سمرقند بوده که در میانه راه به کاشان می رسد. روزی در بازار می گشت که مردی کوتاه قد را دید که مقداری کتاب و کره و اسطرلاب و ابزارهای دیگر نجومی می فروشد. چون فکر می کرد که این مرد باید خود منجم باشد، نزد او می رود و می پرسد: «مولانا اینها چیست؟» مرد پاسخ می دهد: «چه می خواهی بخری؟» قاضی زاده پاسخ می دهد: «خریدار اسطرلاب هستم.» مرد دوباره می پرسد: «چگونه اسطرلابی به کار تو می آید؟» قاضی زاده یک قسم اسطرلاب نام می برد. مرد می گوید: «من این اسطرلاب را به کسی می فروشم که با آن بتواند جیب (سینوس) زاویه یک درجه را استخراج کند و به مشکلات من در فن هیئت و ریاضی پاسخ گوید.» قاضی زاده از استخراج جیب و پاسخ به پرسش های مرد عاجز آمد و خود سوالاتی راجع به مشکلات هیئت و نجوم پرسید که جواب یکایک آنها را صحیح یافت.

از هوش و معلومات مرد در شگفت شد و نامش را پرسید و دانست غیاث الدین جمشید است. پس چون قاضی زاده به سمرقند رسید دانست که الغ بیک درصدد ترتیب دادن رصدخانه است، به او گفت: «برای انجام اینکار تنها کسی را که شایسته می دانم یک مرد پنج وجبی است که از زمین تا آسمان را وجب به وجب خوب می داند.» الغ بیک که از حال غیاث الدین آگاه شد، کسی را فرستاد و او را از کاشان به سمرقند آورد و کار رصد را به او واگذار کرد. کاشانی در نامه ای خطاب به پدرش به ساخت رصدخانه اشاره می کند و می نویسد: «بنای عمارت رصد به وجهی که این بنده شرح داده، فرمودند.»

ساخت رصدخانه عظیم سمرقند بنا به نوشته محققان، باید چهار سال پس از ساخت مدرسه سمرقند یعنی در سال 824 قمری آغاز شده باشد. همانطور که گفته شد در طراحی و ساخت آن از گروهی از دانشمندان مشهور آن زمان دعوت به عمل آمد. نتیجه کار این گروه، رصدخانه ای بود که باید آن را یکی از مجهزترین و بزرگترین رصدخانه ها در جهان اسلام دانست.

با وجود این باید در نظر داشت که شهرت غیاث الدین تنها در همکاری او برای ساخت رصدخانه نبود. او ظاهراً پیش از ورودش به سمرقند، زیجی تحت عنوان «زیج خاقانی» تدوین کرده بود که از زیج ایلخانی دقیق تر و کامل تر بود. (زیج مجموعه ای از جداول است که مقادیر کمیت هایی که برای تعیین موضع سیاره ها بکار می رفته، در آن درج می شده است.) برخی از محققان بر این باور هستند که او این زیج را برای شاهرخ، پدر الغ بیک که لقب خاقان داشته است، تدوین کرده باشد.

همچنین بنابر آنچه در کتاب «رساله المحیطیه» آورده، مشخص است که او پیش از عزیمتش به سمرقند، با دقتی بسیار توانسته نسبت محیط دایره بر قطره آن را محاسبه کند. از دیگر اقدامات و تحقیقات او پیش از عزیمتش به سمرقند که نشان از معروفیت و احاطه او به دانش نجوم و ریاضیات دارد، ساخت و اختراع برخی ابزار نجومی مانند طبق المناطق است. کاشانی در رساله نزهه الحدائق در شرح این ابزار نجومی می نویسد که از طبق المناطق می توان برای تعیین طول و عرض ستارگان و فاصله آنها از زمین و حرکت قهقرایی آنها و همچنین گرفتگی ماه و خورشید و هر آنچه که به این موضوع مربوط است، استفاده کرد.

تحقیقات او در زمینه تعیین فاصله و اندازه جسم های آسمانی هم از دیگر کارهای او پیش از ساخت رصدخانه سمرقند است که در رساله سلم السماء از آن یاد می کند. پس بی تردید، انتخاب کاشانی بوسیله الغ بیک، تنها به دلیل سفارش قاضی زاده رومی نبوده و کاشانی در آن زمان از جمله اکابر و بزرگان دانش نجوم بوده است. شاید بهترین راه برای دریافت میزان گستردگی و وسعت دانش کاشانی، بازبینی آثار او باشد که امروز جزء یکی از آنها مابقی به صورت خطی و چاپی موجود است. با مطالعه این آثار است که می توانیم دریابیم چرا «خواندمیر» او را «تکیه دانش نجوم» می داند.

رصدخانه سمرقند چگونه جایی بود؟

بر اساس کشفیات سال 1908 میلادی و همچنین دیگر تحقیقات در محل رصدخانه و پس از تهیه نقشه از طرح آن، مشخص شد که رصدخانه سمرقند ساختمانی مدور، در دو طبقه به قطر 48 متر بوده که محورهای میانی آن دقیقاً با چهار جهت اصلی جغرافیایی بر اساس نصف النهار سمرقند تطبیق می کرد. تالارها در طبقه همکف و سُدس (ابزاری برای رصد خورشید و ماه که مهم ترین ابزار و سازه این رصدخانه هم بود)، روی محور شمال – جنوب قرار داشت. نیمی از ساختار کمانی زاویه این سُدس در حفره ای زیر زمین و نیمه دیگر روی زمین و رو به جنوب قرار داشته است. صفحه خورشیدی (اعتدال) روی محور شرقی – غربی ساخته شده بود که زاویه یاب حکم عقربه آن را داشت. این سدس سنگی دارای شعاعی نزدیک به 40 متر بوده و شباهت بسیار به سدس فخری در رصدخانه ری داشته است. رصدخانه سمرقند آخرین رصدخانه مهم دوره اسلامی است که در قلمروی ایران بزرگ ساخته شده بود.

کتابشناسی غیاث الدین

برای شناخت واقعی شخصیت و اقدامات علمی غیاث الدین جمشید راهی بهتر از مطالعه آثار او وجود ندارد. در اینجا فهرستی از آثار و خلاصه ای از موضوعات آنها را می آوریم.

• «زیج خاقانی» مهم ترین اثر کاشانی به زبان فارسی است که در سال 816 هجری قمری کامل شده و شامل مطالبی درباره تقویم، نجوم، مثلثات و احکام نجومی در شش مقاله است. این زیج در اصل، به منظور تصحیح زیج ایلخانی خواجه نصیرالدین طوسی نوشته شده است. جالب اینجا است که کاشانی در هر بخش، معنای اصطلاحات علمی را مانند یک واژه نمای امروزی تشریح کرده است.
• «مفتاح الحساب» از آثار مهم کاشانی به زبان عربی است که در سال 830 هجری قمری نوشتن آن پایان یافته و در سمرقند به الغ بیک اهدا شده است. این کتاب در زمره کتب ریاضیات است. کاشانی در مقدمه مفتاح الحساب می گوید، در انجام زیج خاقانی روش جدید برای حل تقریبی معادله تثلیث زاویه (تقسیم زاویه به سه بخش برابر) کشف کرده است. او بر این نکته تاکید دارد که تمام عمل های نجومی که در جدول های دیگر وجود ندارد، با اثبات هندسی آنها بوسیله او کشف و در این زیج جمع شده اند.
• «رساله شرح آلات رصد» رساله ای است به فارسی که 8 ابزار نجومی از جمله ذات الحق، حلقه اعتدال، حلقتان، سدس فخری، ذات السمت و الارتفاع، ذات الشعبتین، ذات الجیب و السهم در آن معرفی شده است.
• «نزهه الحدائق» کتابی است به زبان عربی که در آن وسیله ای نجومی به نام «طبق المناطق» که اختراع خود کاشانی است، معرفی شده است. آنگونه که خود کاشانی نوشته، با این دستگاه می توان موضع ماه و خورشید و 5 سیاره و فاصله آنها از زمین را نشان داد و زمان گرفت های ماه و خورشید را پیش بینی کرد. او همچنین در این کتاب یادآور می شود که این دستگاه را به نام خودش «جام جمشید» نامیده است.
• «رساله وتر و جیب» درباره محاسبه سینوس زاویه یک درجه است. اصل آن از میان رفته، اما در کتب دیگر از آن یاد شده و شرح هایی که بر آن نوشته اند، باقی است.
• «زیج تسهیلات» که کاشانی از آن در مقدمه مفتاح الحساب نام می برد، اما اصل آن امروز وجود ندارد. محیط طباطبایی می گوید که شاید نسخه خطی شماره 102 آستان قدس همین زیج باشد.

جالب است بدانید:

• او مقدار عدد پی (π) را با دقت 17 رقم اعشاری محاسبه کرده است. 155 سال پس از درگذشت کاشانی، فرانسوا ویت، ریاضیدان فرانسوی مقدار عدد پی را با دقت 11 رقم اعشاری و 172 سال پس از کاشانی، وان کولن ریاضیدان هلندی این مقدار را با دقت 20 رقم و چند سال بعد با دقت 35 رقم یافت.
• کاشانی به غیر از ابزار نجومی طبق المناطق، وسیله دیگری هم به نام لوح اتصالات برای محاسبه مقارنه ها اختراع کرده است که شرح دقیق آن را در انتهای کتاب نزهه الحدائق آورده است.
• او توانست برای اولین بار سینوس زاویه یک درجه را با استفاده از روش تکرار و حل نوعی معادله درجه سوم بدست آورد.
• غیاث الدین جمشید کاشانی را در عربی و در متون خارجی، به نام الکاشی می شناسند.
• از جمله اقدامات مهم کاشانی، ابداع کسرهای اعشاری است که بسیار بعدتر از او، دانشمندان اروپایی بار دیگر آن را یافتند.
• غیاث الدین جمشید در کتاب نزهه الحدائق دو قرن پیش از کپلر، مدار ماه و عطارد را بیضی دانسته و شرح داده است.

مرگ مشکوک غیاث الدین

زندگی کاشانی تقریباً کوتاه بود و همواره به تحقیق و ابداع و اکتشاف گذشت. در پایان نسخه خطی مفتاح الحساب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و در صفحه اول نسخه خطی زیج خاقانی درباره درگذشت او آمده است: «وفات مولانای اعظم، مولانا غیاث الدین طیب الله مضجعه در اول روز چهارشنبه نوزدهم شهر رمضان المبارک سنه 832 هجریه خارج بلده سمرقند به موضع رصد.» به این ترتیب او باید 9 سال پس از آغاز ساخت رصدخانه در همان محل رصدخانه وفات یافته باشد. هر چند این مسئله در انتهای «زیج تسهیلات» هم بار دیگر تصریح شده است، اما به نظر می آید درگذشت او به سادگی همین نوشته ها نبوده باشد.

در واقع معماهای بسیاری در چگونگی مرگ او وجود دارد؛ ابهاماتی که امکان کشته شدن او را دور از ذهن نمی داند. حسادت اطرافیان الغ بیک، بی پروایی و صراحت لهجه او هنگام سخن گفتن با الغ بیک، بی توجهی او به رعایت آداب درباری و حتی حسادت خود الغ بیک به دانش غیاث الدین دلایلی است که می توان به عنوان انگیزه ای برای قتل او بیان داشت. حسادت الغ بیک به او را می توان از اینجا درک کرد که کاشانی در رساله وتر و جیب خود که در مقدمه مفتاح الحساب خود، از آن نام برده و امروز در دست نیست، سینوس زاویه یک درجه را با دقت محاسبه کرده است. با این وجود، الغ بیک در مقدمه زیجی که پس از درگذشت کاشانی تالیف کرد، بدون ذکر نام کاشانی، این محاسبه را به خود نسبت داده است.

منابع

مقاله علمی و آموزشی «با غیاث الدین جمشید کاشانی آشنا شوید»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری، ترجمه و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد.