کهربا چیست؟
داستان کهربا (Amber) از کشف جالب یونانیان باستان شروع می شود؛ زمانی که آنها متوجه شدند رزین درختانی که طی میلیون ها سال به جسمی سخت مثل سنگ تبدیل شده اند، می توانند با مالش به پشم و مانند آن، پَرِ پرندگان و ذرات کاه را به خود جذب کنند.
یونانیان باستان بدون آنکه بدانند پی به راز الکتریسیته ساکن برده اند، اسم این ماده را الکترون (به معنی پرتو خورشید) گذاشتند. به دلیل توانایی این ماده در جذب کاه، در زبان فارسی به این ماده کَهرُبا گفته می شود و در زبان عربی واژه کَهرَبا، به معنای الکتریسیته یا همان نیروی برق است، که همه این نام ها ناشی از بار الکتریکی کهربا است.
مشهورترین کهرباهای دنیا در سواحل دریای بالتیک از جمله لیتوانی؛ بزرگترین کشور منطقه و سواحل روسیه در دریای بالتیک (کالیننگراد) و همچنین در لهستان یافت می شوند. کهربا بخصوص آنجا که کاربرد زینتی پیدا می کند و سر از جواهرسازی ها برای ساختن گردنبند و دستبند و… در می آورد، به عنوان سنگ معرفی می شود. اما باید دانست که کهربا در اصل سنگ نیست، بلکه نوعی از مواد آلی با نام عمومی رزین است که در گیاهان ساخته می شود و کاربرد دفاعی برای گیاه در برابر عوامل بیماری زا دارد. این ماده بعد از گذشت میلیون ها سال به فسیل تبدیل و به نام کهربا شناخته می شود.
در این مقاله شما می توانید با رزین و چگونگی تبدیل آن به کهربا آشنا شوید.
آیا رزین همان شیره پرورده موجود در آوندهای گیاه است؟
رزین (Resin) ترکیب آلی نیمه جامدی است به رنگ های مختلف و البته اکثراً طلایی که شامل مخلوطی از انواع «ترپِن» ها از جمله مونو، دی، یا تری ترپنوئیدها با پایه ایزوپرن (C5H8) است که توسط سلول های پوششی گیاهان تولید می شود. نکته مهم این است که نباید رزین را با شیره گیاه (Sap) که در آوندهای آبکش جریان دارد، اشتباه گرفت.
همانطور که می دانید شیره پرورده که در آوندهای آبکش گیاه جریان دارد، حاوی مواد آلی (قند) ساخته شده توسط فرآیند فتوسنتز است که در واقع به عنوان غذای سلول های گیاه در سراسر آن منتشر می شود. در حالی که رزین یک متابولیت ثانویه در گیاه بوده و به عنوان مکانیسم دفاعی گیاه در برابر عوامل آسیب رسان به گیاه توسط سلول های خاصی تولید و ترشح می شود. به عنوان مثال در هنگام حمله قارچ ها یا باکتری ها که برای بیمار کردن درخت تلاش می کنند یا التیام زخم های درخت به دلیل شکسته شدن شاخه ها رزین تولید می شود. رزین همچنین توانایی شگفت انگیز جذب حشرات مفید و دور کردن انواع مضر آنها را دارد.
در درختان بالغ، گاهی به دلیل استرس ناشی از رشد سریع بافت ها، رزین از شکاف های عمودی روی تنه ترشح می شود. تولید رزین همچنین می تواند به منظور دفع استات اضافی در گیاه باشد. رزین مخصوص گیاه خاصی نیست و بسیاری از درختان این ماده را با هدف های گوناگون تولید می کنند. چسبناک بودن رزین، باعث می شود حشرات یا هر موجودی که در آن گرفتار می شود، راه فرار و در نتیجه چاره ای جزء فسیل شدن نداشته باشد!
تبدیل رزین به کهربا
زمانی که رزین در زیر لایه های رسوبی باقی می ماند و در برابر تخریب و تجزیه در اثر عوامل طبیعی مقاومت می کند، به فسیل تبدیل می شود و کهربا نام می گیرد. این اتفاق اکثراً در حاشیه اقیانوس ها و دریاها مثل تالاب ها و دلتاها می افتد. زمانی که درختان و رزین آنها در زیر توده ای از رسوبات دریایی شامل شِیل، ماسه سنگ یا رس مدفون می شوند، وجود شرایط بی هوازی باعث می شود رزین از تجزیه شدن توسط عوامل میکروبی در امان بماند و با گذشت زمان طولانی و همزمان با تبدیل شدن لیگنین درختان به زغال سنگ، رزین نیز در میان لایه های آن تبدیل به فسیل شود. بنابراین علاوه بر دریاها، معادن زغال سنگ نیز از مناطقی است که کهربا در آنجا یافت می شود.
کهرباهایی که در اروپا یافت می شوند، از نظر وابستگی به گیاه، شامل دو گروه هستند؛ اول، کهربای مشهور بالتیک و دیگری که شبیه گروه Agathis است. تصور می شود کهرباهای بالتیک از رزین فسیل شده گیاهان خانواده کاج چتری ژاپنی (Sciadopityaceae) که در شمال اروپا زندگی می کنند، باشد، اما کهرباهای آمریکایی و آفریقایی تقریباً از رزین گیاهی متعلق به جنس Hymenaea شکل گرفته اند.
کهربای ژنیلیت (Jelinite) با فرمول شیمیایی H2S + C10H16O که در کانزاس ایالات متحده یافت می شود، از رزین درختان خانواده کاج های مطبق است که به درختان دوران اولیه مزوزوئیک تعلق دارند. اگرچه آن درختان دیگر در نیمکره شمالی یافت نمی شوند، اما نوعی درخت کاج (Kauri Pine) که شباهت بسیاری به آنها دارد و گمان می رود از بستگان آنها باشد، امروزه در استرالیا و نیوزیلند زندگی می کند. در میان کهرباهای آمریکای شمالی، کهرباهای کانزاس در میان سنگ های دوران زمین شناسی کرتاسه یافت شده اند.
ارزش فسیلی کهربا
تفاوت مهم فسیل های کهربا با فسیل های سنگی که شاید بتوان گفت کهربا را ارزشمندتر از آنها می کند، در این است که در بیشتر فسیل های سنگی کل پیکر موجود باقی نمی ماند، بلکه آثاری از آن جاندار، مانند آثار رد پا یا آثار قسمت های سخت بدن مثل صدف و اسکلت آنها در سنگ های رسوبی باقی می ماند؛ چرا که بدن نرم موجود زنده به سرعت در بین رسوبات تجزیه شده و چیزی از آن باقی نمی ماند که فسیل شود. اما آنچه در کهربا یافت می شود، کل بدن موجودات زنده و حتی قسمت های نرم آن است.
دلیل این تفاوت هم این است که جانداری که در رزین درخت گرفتار می شود، همه قسمت های بدنش از تجزیه و پوسیدگی در اثر عوامل میکروبی در امان می ماند. این موضوع بخصوص در مورد جانداران کوچک جثه مثل حشرات مهم است؛ چرا که معمولاً آنچه از فسیل های سنگی بدست می آید، آثار جانداران بزرگتر از حشرات مثل دایناسورها، پرنده ها و پستانداران است. بدن حشرات، معمولاً بسیار نرم تر از آن است که بتواند در بین لایه های رسوبی باقی مانده و به فسیل تبدیل شود.
منابع
مقاله علمی و آموزشی «کهربا چیست؟»، نتیجه ی تحقیق و پژوهش، گردآوری و نگارش هیئت تحریریه پورتال یو سی (شما می توانید) می باشد. در این راستا گزارش مهدی میرزائی در مجله دانشمند، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.
